كلمات كليدي : اصلاحات، كاتوليك، ترنت، شورا
نویسنده : محمد صادق احمدي
نهضت اصلاح دینی عبارتی است که غالبا ذهن شنوندگان و خوانندگان را به سوی مارتین لوتر و یا ژان کالون، مصلحان پروتستان قرن شانزده سوق می‌دهد در حالیکه واقعیت اینگونه نیست و نهضت اصلاح دینی معانی گسترده‌تری دارد.
عبارت نهضت اصلاح دینی در حقیقت اشاره به چهار نهضت دارد که سه نهضت نخست مربوط به پروتستان‌ها و آخری متعلق به کلیسای کاتولیک است و معمولا از آنها با این تعابیر یاد می‌شود: آیین لوتری، کلیسای اصلاح شده، اصلاح گرایی بنیاد ستیز و ضد اصلاح یا اصلاح کاتولیکی.
تفاوت بین دو نهضت اولی با اصلاح گران بنیاد ستیز در این است که دو گروه اول (پیروان کالون و لوتر) برای نیل به اهداف خود از مقامات سکولار مانند شاهزادگان نیز کمک می‌گرفته‌اند در حالیکه اصلاحگران بنیاد ستیز، ایشان را فاقد هرگونه حقی در حوزه کلیسا می‌دانستند.
اما نوع چهارم نهضت اصلاح که ماهیتی متفاوت از سه نهضت پیشین دارد بیشتر مربوط به آیین کاتولیک رم در سالهای پس از آغاز به کار شورای ترنت(1545) است که در این مقاله به آن پرداخته می‌شود.
اختلاف نظر بین کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها
بین سالهای 1539 تا 1541 در رگنسبورگ آلمان مذاکراتی بین رهبران برجسته پروتستان و کاتولیک انجام شد تا در موارد اختلافی بین دو گروه توافق حاصل شود. در نهایت دو گروه فقط در مورد عادل شمرده شدن، اتفاق نظر داشتند و در مورد اقتدار پاپ و آموزه تبدل جوهری در عشای ربانی به توافق نرسیدند و در نتیجه علاوه بر اینکه اختلافات شدید‌تر شد اعتراضات علیه کلیسای کاتولیک نیز بیشتر شد.
در این هنگام برخی مصلحان، ایده تشکیل شورایی برای حل اختلافات دادند ولی پاپ‌ها در برابر نظریه تشکیل شورا مقاومت می‌کردند.[1]
تشکیل شورایی با دخالت امپراطور
وقتی قرعه پاپی بنام پاپ پل سوم در آمد او تمام تلاش خود را برای برپایی شورایی اصلاحی بکار بست اما بی ثباتی سیاسی ناشی از کشمکش‌های میان فرانسه و آلمان سبب شد تا او نیز در برگزاری این شورا ناکام بماند.[2]
در این بین امپراطور شارل پنجم متوجه شد که با اختلاف عقیدتی که بین کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها ایجاد شده، برخی روسا و شاهزادگان آلمانی از زیر پرچم او خارج شده‌اند و دیگر امپراطور بر ایشان نفوذی ندارد. بنابراین به پاپ پل سوم فشار آورد تا به این منظور اصلاحاتی ایجاد کرده و شورایی در شهر ترنت برقرار سازد.[3]
برگزاری شورا
پس از تلاش‌های پل سوم شورای ترنت در سه دوره برگزار شد که عبارتند از: 1545 تا 1547، 1551 تا1552، 1562 تا 1563. این شورا که نوزدهمین شورای جهانی کلیسای کاتولیک تلقی می‌شود در حالی برگزار شد که دو سوم شرکت کننده‌هایش را ایتالیایی‌ها تشکیل می‌دادند و زیر نفوذ مستقیم پاپ بود.[4]
سرانجام و پس از گذشت تقریبا 18 سال شورا اعتقادنامه رسمی‌کوتاهی را به تصویب رساند که خلاصه تصمیمات آن شورا را دربر داشت و مقرر شد که در کلیساها قرائت شود.
خلاصه متن مصوب چنین است :
«با ایمانی استوار معتقدم و اقرار می‌کنم... من به خدای واحد، پدر قادر مطلق ایمان دارم... (اعتقاد نامه نیقیه)...
من با بیشترین ثبات قدم سنت‌های رسولی و کشیشی و همه دیگر آیین‌ها و اساس نامه‌های همان کلیسا را می‌پذیرم و به آنها اعتقاد دارم.
همچنین کتاب‌های مقدس را طبق معنایی که کلیسای مادر مقدسمان به آن اعتقاد داشته و دارد و داوری معنا و تفسیر حقیقی کتاب مقدس به آن وابسته است، می‌پذیرم...
من همچنین اعتراف می‌کنم که واقعا و به طور معقول هفت آیین مقدس در شریعت جدید وجود دارد که آنها را عیسی مسیح، خداوند ما بنا نهاده است و آنها برای نجات بشر ضرورت دارد. گرچه تمام آنها برای همه نیست: تعمید، تایید، عشای ربانی، توبه، تدهین نهایی، درجات مقدس و ازدواج... اجرای مجدد تعمید، تایید و درجات مقدس نمی‌تواند بدون توهین به مقدسات باشد...
من همه و هر یک از چیز‌هایی را که در شورای ترنت درباره گناه اصلی و عادل شمرده شدن، تعریف و توضیح داده شده است، قبول می‌کنم و می‌پذیرم.
...در مقدس‌ترین آیین عشای ربانی به طور حقیقی و واقعی و اساسی، جسم و خون با روح و الوهیت خداوندمان عیسی مسیح وجود دارد و اینکه تغییری از جوهر کامل نان به جسم و از جوهر کامل شراب به خون صورت می‌گیرد، تغییری که کلیسای کاتولیک آن را تبدل ماهیت می‌نامد.
من همچنین اعتراف می‌کنم که با هر یک از این دو به تنهایی[5] مسیح به طور تمام و کمال و یک آیین واقعی دریافت می‌شود.
...برزخی وجود دارد و نفوس گرفتار در آن با اعانه مومنان کمک می‌شوند...
اگر کسی ادعا کند که گناه آدم فقط به خودش صدمه رسانده است و به فرزندانش آسیبی نمی‌رساند… یا بگوید… گناه را که مرگ نفس است منتقل نکرد چنین کسی ملعون است. چون با این سخنان پولس مغایرت دارد: «لهذا همچنان که به وساطت یک آدم، گناه داخل جهان شد و به گناه موت و به اینگونه موت بر همه مردم طاری شد از آن جا که همه گناه کردند...
من با تاکید اظهار می‌دارم که تمثال‌های مسیح و باکره دائمی مادر خدا و همچنین دیگر قدیسان باید نگهداری و حفظ شوند و آنان را محترم بدارند... مسیح قدرت بخشش‌نامه‌ها را در کلیسا باقی گذاشت...
من کلیسای مقدس رسولی رومی را مادر و بانوی همه کلیساها می‌دانم...»[6] [7]
حمله پروتستان‌ها
پس از به پایان رسیدن شورای‌ترنت متالهان برجسته پروتستان مصوبات آن را مورد حمله قرار دادند. ژان کالون در همان سالهای اولیه تشکیل شورا کتاب اعمال شورای ترنت و پادزهر آن را منتشر ساخت. او چنان به قدرت مجاب کننده کتابش اطمینان داشت که پیش از انتشار کتابش، مصوبه‌های ترنت را منتشر کرده و در اختیار مردم گذاشت. پس از کالون مارتین چمنیتز (Martin Chemnitz) که الهی‌دانی لوتری بود در سال 1565 کتابی بنام بررسی شورای ترنت به نگارش در آورد و به شورای ترنت پاسخ گفت.
پاسخ کلیسا
البته کلیسا ساکت نماند و برای مقابله با هجوم‌های مخالفان علاوه بر تشکیل شورا دست به دو اقدام مهم دیگر نیز زد:[8]
1- تفتیش عقاید: پاپ پل در سال 1543 به تحریک و تشویق مشاوران خود، محکمه تفتیش عقاید را دوباره برقرار ساخت به صورتی که کشیش‌ها در مناطق کاتولیک نشین با ایجاد محاکم، از بروز افکار پروتستانی جلوگیری می‌کردند.
2- تشکیل گروه‌های راهبان مذهبی یسوعی: ایگناتیوس لویولایی که از اشراف اسپانیا بود در سال 1534 یارانی برای خود برگزید و نزد پاپ پل سوم آمد و از او اجازه خواست که برای او خدمت کرده و جان خود را فدای او کند.
به این صورت انجمن یسوعیان (ژزوییت Jesuit) تشکیل شد و مبلغان خود را به سرتاسر دنیا فرستاد تا علاوه بر نشر آیین کاتولیک به مبارزه با فعالیتهای مخالفان پروتستان بپردازد؛ هر چند سر انجام این گروه نیز با قتل و غارت‌ها و قوانین غیر اخلاقی خود نزد مردم منفور شد و راه بجایی نبرد.[9] [10]
مقبولیت شورا
با توجه به مقطع زمانی که شورای ترنت در آن تشکیل شد و به تصویب موارد اختلافی پرداخت طبیعی به نظر می‌رسد که بسیاری از مصوبات این شورا و خود این شورا اندکی بعد زیر سوال رفته و از اعتبار چندانی در جهان مسیحیت برخوردار نباشد؛ هر چند برای کاتولیک‌ها حتی تصمیمات فسخ شده این شورا نیز دارای ارزش بسیاری است. چون در هر صورت نوزدهمین مجمع رسمی‌ایشان بشمار می‌رود.
پس از شورا در مورد چند مساله اختلافاتی بروز کرد که می‌توان به مهم‌ترین آنها اشاره کرد:
1- اعتبار سنت کلیسایی در کنار کتاب مقدس: در مورد این حکم بحث‌های بسیاری بین پروتستان‌ها و کاتولیک‌ها در گرفت و حتی در دومین شورای واتیکان درباره معنای این حکم اختلاف نظر فراوان بود.
2- عادل شمردگی: این حکم در ترنت بگونه‌ای تنظیم شده بود که جهت‌گیری ضد پروتستان داشته باشد و این مساله همچنان تا به امروز محل نزاع بوده است. البته برخی از الهی‌دانان کاتولیک مثل هانس کونگ در رساله دکترای خود سعی در پیوند و ایجاد قرابت این معنا بین پروتستان و کاتولیک داشته‌اند.[11]
3- اختلاف عهد عتیق و نوشته‌های آپوکریفا: شورای ترنت تصویب کرد که بین کتاب‌های مقدسی که در متن عبری وجود دارند و کتاب‌های مقدسی که به یونانی و لاتین است هیچ گونه تفاوتی نیست و هر دو به یک اندازه مقدس هستند؛ اما اصلاح گران کتاب‌هایی را که در متن مقدس عبری یافت نمی‌شدند را صرفا به عنوان کتاب‌هایی آموزنده و اخلاقی پذیرفتند و در عِداد نوشته‌های مقدس عهد قدیم قرار ندادند.[12]
غیر از این موضوعات که مهم‌ترین مواردی بود که از سوی اصلاحگران پذیرفته نشد در برخی موارد دیگر نیز اختلافاتی وجود داشت و حتی تا به امروز باقی است.
نکته جالب اینکه هنگام برگزاری شورا از لوتر دعوت به عمل آمد، اما او با این توجیه که ریاست و مرجعیت پاپ را قبول ندارد از شرکت در این جلسه خودداری کرد.[13]
تاکنون نیز پروتستان‌ها از پذیرش این شورا سرباز می‌زنند و حتی‌هانس کونگ شورای‌ترنت را دارای ضعف‌های الهیاتی اساسی می‌داند[14] و از اینکه آموزه تبدل جوهری در این شورا تصویب شد متأسّف است.[15]