طريق تحصيل صفات مثبت

احمد ديلمی و مسعود آذربايجانی

قسمت اول: در تحصيل صفات حميده، به نكات زير بايد توجه داشت: 1. صفات و ملكات فاضله اخلاقي از طريق تكرار اعمال مناسب با آنها، در درون انسان به وجود مي‌آيند. طبيعي است تا عملي در سايه تكرار، به صورت صفت ثابت و ملكه در نيامده است، انجامش مشكل و اغلب همراه با زحمت و مشقت است و لذا چه بسا در مراحل اوليه كه شخص قصد ايجاد يك فضيلت را در خود دارد، مبادرت به اعمال مناسب با آن فضيلت، به علت مخالفت نفس و عدم تمكين آن در برابر اين قبيل اعمال، خالي از سختي و مشقت نباشد. ولي به هر حال بايد مدتي با ثبات قدم و استقامت به انجام اين اعمال، هر قدر هم دشوار باشد، مبادرت ورزيد تا به تدريج آن صفت در درون انسان رسوخ پيدا كند و در نفس او مستقر شود. پس از اين مرحله است كه انجام اينگونه اعمال، بر خلاف مراحل اوليه، سهل و آسان خواهد شد. بنابراين، نبايد سختي موجود در مراحل اوليه، شخصي را از تحصيل فضايل مأيوس و احيانا منصرف گرداند. عاملي كه مؤمنين واقعي را در تحصيل مكارم اخلاقي بسيار ياري مي‌كند و طي اين مسير را براي آنها آسان مي‌گرداند، عشق و علاقه آنها به هدف مقدسي است كه در انجام اين اعمال دنبال مي‌كنند و آن، تقرب به درگاه الهي است. اين عشق و علاقه شديد براي وصول به كمال سبب مي‌شود كه اراده آنها در جهت تحصيل اين فضايل تقويت شود. يعني چون عمل آنها با اخلاص و توجه به خدا و خواست قلبي شديد همراه است و تحصيل اين فضايل را شرط لازم براي رسيدن به مقصد نهايي مي‌دانند، لذا با تمام وجود در اين مسير قدم مي‌نهند و به جهت برخورداري از عنايات الهي سريع‌تر و سهل‌تر به كسب اين امتيازات معنوي نائل مي‌شوند. 2. يكي از عواملي كه در ايجاد و تقويت صفات حميده بسيار موثر است، معاشرت با صاحبان فضايل و حشر و نشر با صالحان است. برخورد با اين افراد از يك طرف سبب تقويت قواي روحي و اراده انسان در جهت تحصيل آن صفات مي‌شود و از طرف ديگر باعث مي‌شود تا شخص با دقت در اعمال و رفتار و حالات آنها الگوي زنده فضيلت را در وجودشان مشاهده كند كه اين امر او را در اقتباس فضايل بسيار ياري مي‌كند. تأثير فوق‌العاده مصاحبت و معاشرت با اهل كمال و صاحبان فضيلت را هر يك از ما به سهم خود در عمل يافته‌ايم. چه بسا فردي مدت‌ها گرفتار يك صفت مذموم اخلاقي باشد و به تنهايي از عهده ترك آن بر نيايد، اما بعد از مدتي معاشرت و موانست با اشخاص وارسته، به سهولت قادر به ترك آن شود زيرا علاوه بر جهات و جنبه‌هاي فوق الذكر، قدرت معنوي شخص وارسته نيز در اين امر شايان توجه است. در جمع اهل ايمان و صاحبان مكارم اخلاقي، به علت وجود همين قدرت معنوي و نور باطن ايشان، انجام اعمال نيك و پرهيز از زشتي‌ها بسيار سهل و آسان است. از اينجا مي‌توان به نقش تربيتي معاشرت و مصاحبت در زندگي انسان پي برد و راز تأكيد اسلام به معاشرت با صالحان و دوري از بدكاران را دريافت. در روايات آمده است كه: با اهل خير باش تا از ايشان باشي، و از اهل شر دور باش تا از ايشان جدا شوي[1] در خبر است كه از رسول خدا (ص) سوال شد كه بهترين همنشينان كيست؟ آن حضرت فرمودند: آن‌كس كه ديدنش شما را به ياد خدا بيندازد، و گفتارش بر دانشتان بيفزايد، و رفتارش شما را به ياد آخرت بيندازد [2]آنچه توجه به آن در اينجا اهميت دارد اين است كه اگر معاشرت و مصاحبت با افراد وارسته به ايجاد محبت و علاقه بين طرفين بينجامد، همين علاقه، راه را براي كسب فضايل و مكارم اخلاقي و ترك رذايل بسياري هموار مي‌گرداند. وقتي در دل شخصي نسبت به شخص ديگر محبتي ايجاد مي‌شود، اين محبت در حكم دري است كه به روي دل او باز شده است و شخص به‌شدت از آثار روحي و معنوي او (اعم از اينكه در جهت كمال باشد يا نقص) متاثر مي‌گردد. از اين روي در تعاليم ديني مومنين از اينكه محبت افراد ناشايست را به دل گيرند و با آنان دوستي و برادري كنند، سخت منع شده‌اند. و بر عكس توصيه‌هاي موكدي هست كه باب دل خود به روي محبت و دوستي اهل صلاح بگشايند و قلبا از آنها جدا نشوند. [3]پيامبر اسلام(ص) فرمود: هرگاه خداوند بخواهد خير كثيري به بنده‌اي عطا فرمايد، به او دوست شايسته و نيكو مي‌بخشد. علاوه بر معاشرت با اهل كمال، مطالعه در زندگي آنها نيز بسيار مفيد است. كتاب‌هايي كه در شرح حال مردان بزرگ نوشته شده بهترين الگوي اخلاقي براي جويندگان كمال است. 3. براي ايجاد و تقويت يك صفت اخلاقي مثبت از قبيل بخشش، عفو، خيرخواهي، ايثار و امثال آن نبايد تنها اراده خود را معطوف به آن صفت مشخص كرد، بلكه بايد به تقويت و پرورش ساير كمالات اخلاقي نيز مبادرت ورزيد، عواطف را كه سرچشمه بسياري از صفات حميده اخلاقي و در نقطه مقابل صفات منشعب از خودخواهي است، در درون خود به طور كلي پرورش داد. 4. عامل مهم ديگر در تقويت كمالات اخلاقي عبارت است از ازدياد علم و آگاهي و بصيرت و معرفت كه در مجموع امكان تفكر آزاد و واقع بيني را به انسان مي‌دهد، به طوري كه در سايه همين قدرت درك و واقع بيني، فرد قادر به تشخيص حق از باطل مي‌شود و به سرعت وظايف و تكاليف خود را در جهت حق شناسايي و عمل مي‌كند. تحصيل علم و آگاهي وقتي همراه با تزكيه و مبارزه با خودخواهي باشد، عامل مهمي در جهت تحصيل كمالات است، زيرا اراده انسان را از قدرت حاصل از درك حقايق و معاني، بارور مي‌كند و شخص مي‌تواند زمام نفس را به دست گيرد.