طريق تحصيل صفات مثبت

حمد ديلمی و مسعود آذربايجانی / قسمت دوم

راه‌های کسب فضايل

براي کسب فضايل توجه به چند نکته اساسي لازم است که عبارت اند از: 1. طلب و خواستن: انسان بايد تصميم بگيرد که خوب شود و خود را به فضايل نفساني آراسته و از رذايل اخلاقي دور سازد. اين خواسته را بايد به عنوان پيش درآمد و آغاز راه، در خود تقويت نمايد. 2. باور: انسان بايد توجه داشته باشد که خداوند متعال توان و قدرت مقابله و ستيز با رذايل را در وجود او قرار داده است و او مي تواند در برابر تهديدها و وسوسه‌هاي شيطاني مقاومت نمايد؛ لذا اظهار عجز و ناتواني، اثر رواني زيانباري را در انسان پديد مي آورد و او را در برابر دشمنانش خوار و زبون مي نمايد. 3. رياضت و مجاهده، در تربيت نفس، رياضت و جهاد با هواهاي نفساني ضرورت دارد؛[5] همان گونه که رياضت و ورزش، براي سالم سازي بدن امري ضروري و بديهي است.4. تدريج: همان طور که در تربيت جسم بايد از کم شروع کرد و با تمرين و تکرار در آن به رشد مطلوب جسماني رسيد، در تربيت روح نيز بايد به تدريج مراحل و مدارج را تحصيل نمود و فضايل نفساني را در خود به وجود آورد و از رذايل اخلاقي پاک کرد. 5. استمرار: رياضت و مجاهده با رذايل نفساني، بايدتا ريشه کن کردن آن ادامه يابد و آنقدر ادامه يابد که به صورت ملکه راسخه درآيد. 6. آسيب زدايي: قبل از ورود هر آفت و رذيله اي در فضاي جان آدمي، بايد از آن جلوگيري شود و چنان چه به شکلي وارد فضاي جان شد، قبل از آنکه به‌صورت غده سرطاني در آيد، آن را به هر شکل ممکن از فضاي جان بيرون کرد، تا توان حرکت به سمت جلب فضيلت هاي اخلاقي، سست و کند نگردد.[6]

چند مطلب ضروری

براي فضيلت يابي و رذيلت زدايي، توجه به چند مطلب ضروري است. 1. تکرار عمل صالح: که باعث مي شود اخلاق پسنديده در روان آدمي نفوذ کند و به صورت ملکه در آيد؛ زيرا تکرار صورت علمي خاصي را در انسان پديد مي آورد و در صفحه دل و جان آدمي نقش مي بندد. تکرار در ترک رذيلت نيز سبب مي شود که قبح و زشتي آن کاملا نمايان شود و انزجار و تنفر به آن هميشه باقي بماند.2. انگيزه و نيت: جلب فضايل اخلاقي بايد بر اساس رضاي الهي باشد، نه سود مادي و منافع دنيوي. 3. تصحيح و تقويت باورها: يکي از راه هاي مهم جلب فضايل اخلاقي، اصلاح اعتقادات و باورهاست. انسان با تقويت توحيد افعالي و خدامحوري و خداشهودي و خداباوري در دوري از رذايل مانند کبر و ريا، ديگر در نزدش جايگاهي نخواهد داشت و اين نوع رذايل با چنين باور و نگاهي به آساني ريشه‌کن خواهد شد.[7] 4ـ راه علمي و عملي: دانشمندان اخلاق براي دستيابي به هر فضيلتي، دو راه عملي و علمي را پيشنهاد مي کنند که نسبت به هم جنبه تکميلي دارند. در راه علمي بايد نسبت به آثار فضيلت در زندگي فردي، اجتماعي و سياسي و نيز آثار روحي و رواني در ترقي و تکامل، شناخت پيدا نمود. انسان با اين معرفت و شناخت هم به نياز و خواسته واقعي خود دست مي‌يابد و هم به ضرورت وجود اين فضيلت در خود پي مي برد. پس از چنين شناختي است که انسان مي تواند تصميم جدي بگيرد که آن فضيلت را بعد از زمينه سازي در خود به وجود آورد.

زمينه‌سازی راه عملی

براي زمينه سازي راه عملي آراسته شدن به فضيلت هاي اخلاقي و پيرايش از رذايل نفساني، چهار مرحله را يادآور مي شوند که عبارت اند از: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه. مشارطه: (که به آن معاهده نيز گفته مي شود)، يعني انسان با خود عهد و پيمان مي بندد که در اداي وظايف و مسئوليت ها و تکاليفي که بر عهده اش گذاشته شده کوتاهي نکند و به دستورهاي پروردگار متعال پايبند باشد. او متعهد مي شود که در کارهاي خير و نيک، کوشا بوده، از امور ناپسند پرهيز نمايد و چه مناسب و بجاست که هر روز صبح با خود تجديد عهد و پيمان کند که از عمر و سرمايه وجودي خويش بهره جويد و آن را بيهوده از دست ندهد. پس از اين مرحله، بايد با مراقبت خويش، بر عهدي که بسته پايبند شود؛ زيرا اهل ايمان و باور عهدشکن نخواهد بود؛ خداي متعال فرمود: «وَالَّذِينَ هُمْ لِاَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ؛[8] مؤمنان نسبت به امانت‌ها و عهد و پيمانشان پايبندند». مراقبه: در اين مرحله، هيچ گاه نبايد خداي متعال را فراموش کند. همواره بايد بکوشد که به کار خود رنگ و صبغه الهي دهد. امام علي (ع) درباره مراقبت مي‌فرمايد: خوشا به حال آن که هميشه خدا را در نظر دارد و از گناه خويش بيمناک است.[9] و در جاي ديگر نيز فرموده است: سزاوار است که انسان بر خويش اشراف داشته، هميشه مراقب قلب خود و نگه دار زبان خويش باشد.[10] همچنين در وصف مؤمن عاقل مي فرمايد: کسي که امروز به فکر فردايش باشد و هميشه چند قدم جلوتر را ببيند عاقل است.[11] محاسبه: در مرحله سوم، به محاسبه نفس بپردازد. محاسبه با توجه به مراعات هفت اصل تحقق مي پذيرد: 1. تقدير و اندازه گيري 2. مسئوليت پذيري 3. بقاي عمل 4. ثبت و ضبط اعمال 5. حسابرسي و بازخواست 6. مجازات و بازتاب اعمال 7. تدبر و جبران.[12] در احاديث به محاسبه توجه زيادي شده است؛ چنان که رسول خدا (ص) فرمود: پيش از آنکه به حساب شما رسيدگي نمايند، حسابگر خويش باشيد و پيش از آن که اعمال شما را سنجش نمايند اعمال خود را بسنجيد و خويشتن را براي روز قيامت آماده سازيد.[13] براي آنکه انسان، خود و خدا را فراموش نکند و با خود بيگانه نشود و غرور بي جا در او به وجود نيايد، محاسبه لازم است، پيش از آنکه فرصت‌ها را از دست بدهد. معاتبه: بعد از مراحل سه گانه اي که گفته شد، سالک بايد به مرحله چهارم توجه داشته باشد و آن معاتبه و انتقاد از خويش است. در اين مرحله آدمي بايد خود را مورد عتاب و خطاب و سرزنش قرار دهد. او در اين مرحله خود را محاکمه و از کرده هاي خويش توبه و استغفار مي کند و براي جبران کوتاهي‌هايش اقدام عملي مي نمايد[14].