علت برتری انسان بر فرشته‌ها

محسن قرائتی

خداوند در آیات 31 و32 بقره می‌فرماید: «خدا نام‌‌های (موجودات هستى)، همه را به آدم آموخت، سپس آنها را بر فرشتگان عرضه كرد و فرمود: اگر راست مى گوئید از اسامى اینها مرا خبر دهید.

فرشتگان در پاسخ گفتند: «خداوندا تو از هر خطا و نقص، پاك و منزهى، ما جز آنچه به ما آموخته ‌اى چیزى نمى‌‌دانیم، همانا تو دانا و حكیمى.»

خداوند براى اثبات لیاقت انسان به فرشتگان، هر دو گروه را مورد آزمایش قرار داد. ابتدا علومى را به آنان عرضه داشت و سپس از آنان باز خواست.

قرآن درباره اینكه آن علوم چه بوده، سخنى نفرموده است، امّا نظر اكثر مفسّران بر آن است كه خداوند، جهان هستى و طبیعت را، در همان آغاز خلقت به انسان شناساند و نام‌هاى آنها را به او آموخت و این همان استعداد و توان شناخت اشیا است، كه در نهاد و فطرت ما انسان‌ها قرار داده شده است.

از آنجا كه فرشتگان تصور مى كردند به خاطر عبادات خود، بر انسان برترى دارند، لذا خداوند ابتدا آنان را مورد آزمایش قرار داد و فرمود: اگر در این ادعاى خود راست گوئید، پس نام آن حقایقى را كه به انسان آموختم به من خبر دهید.

اما فرشتگان كه به خطاى خود در چنین ادعایى پى برده و فهمیدند كه عبادت و تسبیح، تنها معیار گزینش الهى نیست و خلیفه خداوند، باید از جایگاه و موقعیت علمى و معرفتى بالایى برخوردار باشد در پاسخ سؤال خداوند گفتند: خداوندا! تو از هر كار بى دلیل و حكمت، منزّه و مبرّایى. یقیناً در خلقت و خلافت نژاد انسان در زمین، مصلحتى بزرگ بوده كه تو بر اساس آن، آدم را آفریده و او را جانشین خود قرار داده‌‌اى.خداوندا، جز آنچه را تو به ما آموخته‌‌اى، ما چیزى نمى‌دانیم و سؤال ما از ناآگاهى ما به این مطلب بود كه بشر چنین امتیازى دارد و از چنین استعداد و قدرتى برخوردار است. خداوندا! این تو هستى كه بر همه چیز آگاهى و بر اساس حكمت و مصلحت عمل مى‌كنى. (بقره/31 و3۲)

از این دو آیه مى ‌آموزیم كه:

* اولین معلّم بشر، خداوند است كه حقایق هستى را به او شناساند. شناختى كه علوم بشرى مدیون آن است.

* انسان، استعداد و لیاقتِ درك همه علوم و كشف همه حقایق هستى را داراست. گرچه هنوز در ابتداى راه بوده و مجهولات بسیار دارد.

* امتیاز و برترى انسان بر همه موجودات هستى از جمله فرشتگان، به علم و دانش و تعقل و تفكر اوست كه تحصیل آن از بزرگترین عبادت‌هاست.

* خلیفه الهى و حاكم اسلامى، بیش از عبادت و تسبیح، به علم و دانش نیازمند است، و لذا خداوند براى اثبات برترى انسان، علم او را مطرح کرد.

* معلّم واقعى ما، خداوند است. استاد و كتاب، زمینه‌ های تعلیم و یادگیرى ما هستند.

* عذرخواهى سریع از گفته نابجا، ادبى آسمانى است. فرشتگان همین ‌كه دریافتند سخنى نادرست گفته ‌اند با گفتنِ «سُبْحَانَكَ» از كلام خود پوزش خواستند.

* از گفتن «نمى‌‌دانم» خجالت نكشیم كه فرشتگان الهى به صراحت به جهل خود اقرار كرده و گفتند: «لاَعِلْمَ لَنا».

* عذرخواهى و توبه مایه نجات است. فرشتگان كه عبادت و تسبیح خود را مایه برترى بر انسان مى‌پنداشتند، همین كه حقیقت بر آنان روشن شد، از كلام خود پوزش خواستند و خداوند پذیرفت. اما شیطان كه خلقت خود را از آتش، مایه برترى بر آدم خاكى مى‌‌شمرد، چون بر ادعاى باطل خود سرسختى و لجاجت کرد، از درگاه الهى رانده شد.