امت، ملت، امت واحده، لويي گارد، هجرت پيامبر(ص)، اجتماع، علوم سياسي
نویسنده : فاطمه كاشف الغطاء
در فرهنگ‌های مختلف انسانی واژه‌های مختلفی برای بیان مفهوم جامعه یا اجتماع communityبه کاربرده‌شده‌است. اصطلاحاتی چون ملت، مردم، گروه، ایل، طایفه، قبیله، عشیره، ناس، قوم، ناسیون، شعب، طبقه، نژاد، توده و جامعه. اسلام به‌جای همه‌ی این اصطلاحات واژه‌ی امت Ummah را برای جامعه‌ی انسانی مورد نظر خود انتخاب کرده و از این نام‌گذاری منظور خاصی را دنبال می‌کند.
امت اصطلاحی قرآنی و دینی است که هم زمان با دین اسلام رواج یافته است و در فرهنگ غربی هیچ سابقه‌ای ندارد. امت در تعبیر و اصطلاح قرآنی، گروهی همسان در دین، آیین، زمان و مکان و دیگر مشترکات انسانی است.[1] این اصطلاح هرچند با جامعه در اصطلاح امروزی مشابهت‌هایی دارد ولی تفاوت‌های محسوسی نیز در میان است که نمی‌توان آن‌را نادیده گرفت. جامعه در اصطلاح جامعه‌شناختی، گروه سازمان یافته‌ای از اشخاص و افراد انسانی هستند که با هم در سرزمین مشترک زندگی می‌کنند و با همکاری در گروه‌ها نیازهای اجتماعی ابتدایی و اصلی خود را تامین می‌نمایند و با مشارکت در فرهنگی مشترک و یکسان به‌عنوان یک واحد اجتماعی از دیگر جوامع متمایز می‌شوند.[2] اما امت گروه خاصی از پیروان یک دین یا یک عصر به سبب همسانی در نوع خاصی از عملکرد و یا رویکرد فکری هستند.[3]
این امت در نگرش قرآنی دارای حیات و زندگی است که لحظه‌ای همانند زندگی انسان‌ها پایان می‌یابد،[4] و به عنوان یک حقیقت دارای کتاب و نوشته‌ی مخصوصی است که در قیامت به سوی آن خوانده می‌شود،[5] دارای فهم و شعور است[6] و برای عمل هر جامعه و امتی عذابی مشترک و عمومی است.[7] در ضمن قرآن برای امت‌ها، سنت‌هایی نیز اثبات می‌کند که می‌توان به سنت ارسال پیامبران، هلاکت امت پس از اتمام حجت و تغییر در سرنوشت امت‌ها بر اثر عملکرد جامعه و مانند آن اشاره کرد.
به‌عقیده «لویی گارد» اسلام‌شناس فرانسوی: «امت از ریشه‌ی خاص عربی است که در زبان‌های اروپایی نمی‌توان مترادفی برای آن یافت، مخصوصا امت‌النبی که احتمالا از ریشه‌ی اصلی «ام» به معنی مادر است.»[8]
علامه طباطبایی(ره) معتقد است که قرآن مجید توجه خاصی به جامعه و اجتماع انسانی دارد و آن‌را حقیقتی می‌داند که دارای خواص و آثاری مخصوص است،[9] بر همین اساس امت: «به معنی گروهی از انسان‌هاست و گاهی به مناسبتی بر یک نفر هم اطلاق می‌شود... اصل این کلمه از «ام» به فتح همزه به معنای قصد است و لذا به هر گروهی از مردمان گفته نمی‌شود، بلکه به جمعیتی گفته می‌شود که دارای مقصدی واحد بوده و به واسطه‌ی آن با یکدیگر مربوط و متحد شده باشند و به همین مناسبت بر فرد، یک انسان و سایر معانی اطلاق می‌شود.»[10]
بر اساس این تعاریف امت مبنای نظم اجتماعی است که گستره‌ی وسیعی به اندازه تمام بشریت می‌تواند داشته باشد. به عبارت دیگر شریعت بخش عظیمی از تلاش خود را به نظم اجتماعی، اختصاص داده و قسمت اندکی را متوجه مراسم عبادی و اخلاق فردی کرده است. در سنت اسلامی بر «امت»، تأکید فراوان شده به گونه‌ای که عضویت در آن شرط مسلمانی به شمار می‌رود. دوره‌ی اسلامی نه با تولد پیامبر اسلام(ص) شروع می‌شود و نه با اولین نزول وحی؛ بلکه با هجرت پیامبر(ص) و یارانش به مدینه آغاز می‌شود و هجرت هنگامی است که مسلمانان وفاداری و اعتقاد به الله – سبحانه و تعالی – را بر پیوندهای خویشاوندی و قبیله‌ای ،ترجیح داده و به تشکیل امت دست زدند.[11]
امت در قرآن
واژه‌ی امت 64بار در قرآن تکرار شده است که به معانی‌ای چون مدت و زمانی معین،[12] رهبر، پیشوا و نمونه،[13] دین و آیین[14] و گروهی از جانداران[15] و در بیشتر موارد به‌معنی گروهی از انسان‌ها[16] استفاده می‌شود. در مواردی که امت به معنی گروهی از مردم آمده، مراد گروهی از مردمان است که یکی از رسالات و ادیان الهی بر آنان نازل شده است و این بیانگر وجود ریشه‌ی مذهبی و دینی در این اصطلاح است.[17]بر اساس این تعاریف می‌توان به این نتیجه رسید که مراد از امت اسلامی، گروه وسیعی از مردم است که تحت رهبری و هدایت مشترک بوده و به سوی هدف و قبله‌ای واحد در حرکتند. این جامعه‌ی آرمانی اسلام، دارای ویژیگی‌های خاصی است که آن‌را از سایر جوامع متمایز می‌سازد.
ویژگی‌های امت اسلامی
قرآن یکی از اهداف پیامبر(ص) را امت‌سازی می‌نامد و نشان می‌دهد که چگونه و به چه روشی پیامبر اسلام(ص) به آن دست یافت و امت شاهد و نمونه‌ای را در مدینه ایجاد کرد؛ امتی که می‌تواند برای همه جوامع الگو باشد.
در شکل‌گیری امت اسلامی قطعا ویژگی‌ها و خصوصیات دینی از اصالت برخوردارند. به‌عبارت‌دیگر تحقق رسالات و وظایف اسلامی صرفا در چارچوب مجموعه‌ای به نام امت امکان‌پذیر است. امت اسلامی در واقع در چارچوب مرز جغرافیایی خاصی قرار نمی‌گیرد، بلکه بر یک مجموعه‌ی بین‌المللی اطلاق می‌شود که از یک پیام و دستور الهی اطاعت می‌کنند و رسالت یک پیامبر را می‌پذیرند. در این جامعه تمایزات نژادی و قومی انسان‌ها اصالت ندارد بلکه ملاک برتری افراد همان ایمان به حقانیت پیام الهی است.[18]
در قرآن کریم، ویژگی‌های خاصی برای امت‌ها ترسیم شده است[19] که می‌توان آن‌را در این عناوین دنبال کرد: عمل و سلوک خاص برای هر امت (این امر نشان‌دهنده پیوستگی و اتحاد میان افراد یک امت در جهت هدفی واحد است)،[20] ذوق و سلیقه و ادراک مخصوص به خود،[21] حیات و موت خاص زمانی،[22] میانه‌روی و تعادل امت به‌واسطه پیروی از اصول اسلامی (همین عامل به‌عنوان ملاک برتری امت اسلامی بر دیگر امت‌ها است)،[23] برابری و برادری اعضا امت اسلامی.[24]
از دیگر ویژگی‌هایی که قرآن برای امت نمونه و شاهد بیان شده می‌توان به این موارد اشاره کرد: در کارهای یکدیگر نظارت می‌کنند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.[25] در این مجموعه تعاون بر خیر و تقوا اصالت دارد،[26] برادری ایمانی در میان ایشان در آن حد و اندازه است که از خود می‌گذرند و ایثار می‌کنند. در جستجوی وضعیت یکدیگر به تجسس و جاسوسی اقدام نمی‌کنند؛ غیبت و تهمت و افترا در میانشان نیست؛ اختلافات جزیی و کلی را با حکمیت و یا رجوع به قانون حل و فصل می‌کنند و در میانشان شمشیر قضاوت نمی‌کند؛ جان و مال و عرض یکدیگر را محترم می‌شمارند و امنیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی را برای یکدیگر و جامعه فراهم می‌آورند و عوامل ایجادی آرامش و آسایش در جامعه را تقویت می کنند؛ در همه‌ی امور اصل بر تقوا و عدالت و قسط نهاده می‌شود و عفو و گذشت را حتی نسبت به قاتل در نظر می‌گیرند، ولی اصالت را به قصاص و قتل نمی‌دهند، هرچند که قصاص و امور دیگری از این دست حق ایشان است. به یک معنا از حق خویش برای تقویت همبستگی می‌گذرند و اصول همدلی و همراهی را در خود تقویت می‌کنند[27] و بسیاری ویژگی‌های دیگر که به تفصیل در منابع اسلامی توضیح داده شده است.
امت در نهج البلاغه
در نهج‌البلاغه نیز در موارد متعددی واژه‌ی امت به معنی گروهی که پیرو دینی و مسلکی هستند و هدف مشخصی را دنبال می‌کنند، آمده و تکرار شده است. در سخنان علی(ع) امت به منزله‌ی جامعه‌ای دینی و الهی توصیف شده است که ارزش آن از هر کرامتی والاتر است. در مواردی هم منظور حضرت از امت گروهی هستند که معتقد به یک آیین الهی هستند.[28]
امت در اندیشه‌ی سیاسی اسلام
در نظام سیاسی اسلام نیز به جای اصطلاح ملت از امت استفاده می‌شود. در این چارچوب به جامعه‌ی مسلمانان که تحت حکومت اسلامی زندگی می‌کنند، امت گفته می‌شود، به‌طوری‌که تنها عامل عضویت و تابعیت در آن اسلام است و شرایط شکل‌دهنده‌ی ملت و ملی‌گرایی در امت اسلامی نقشی ندارد.[29]
از نظر اسلام محور اساسی زندگی انسان فکر و عقیده است. این اصل به همراه اصل وحدت، زندگی اجتماعی و همکاری و تعاون انسان‌ها با یکدیگر را در جامعه‌ی اسلامی سامان می‌دهد. در مقابل ملیت غربی مفهومی است که دربرگیرنده‌ی اجزای ملت است و شامل عناصری همچون نژاد، وحدت زبان، تاریخ، اراضی و خون می‌شود. این در حالی است که با وجود این عناصر نیز تشکیل یک ملت واحد میسر نیست و تا وقتی که پیوندهای غیر ارادی با پیوندهای ارادی انسان‌ها متحد نشده، هرگز سازمان و تشکل مستحکمی به نام ملت به‌وجود نخواهد آمد.[30] این بدان معناست که جوهره‌ی تشکیل یک ملت عقیده و آرمان است. بر همین اساس است که این عامل شاخصه‌ی اصلی در تعریف امت و عنصر اصلی آن در نظر گرفته‌شده است.
نظریه‌ی امت واحده
امت واحده طرحی است که اسلام برای وحدت جامعه‌ی بشری ریخته است. چنانچه خداوند در قرآن همه‌ی بشریت را یک امت واحد تلقی کرده است: «و ما کان الناس الا امه واحده».[31]
قرآن کریم تشکیل امت واحد را یک برنامه‌ی وسیع و جهانى براى تحقق حکومت جهانى واحد مى‌داند. براى تحقق این آرمان در ادیان مختلف به ظهور مصلح آخرالزمان نوید داده شده است که وى این امت جهانى را بنیان مى‌نهد.[32]
تحقق چنین جامعه‌ای منوط به وحدت است و وحدت نتیجه‌ی ایمان و عقیده خواهد بود. اهمیت وحدت در جامعه‌ی اسلامی از آن روست که «اسلام امت جهانی خود را بر مبنای وحدت انسان‌ها بنا می‌کند، وحدتی که از طریق انسان دوستی و احترام به حقوق انسان‌ها و برادری و برابری میان آنها حاصل می‌شود و به‌وسیله‌ی آن مصالح مسلمین و بلکه بندگان خدا تأمین می‌گردد.»[33]
وحدت اسلامی می‌تواند نشان‌دهنده‌ی قدرت و شوکت اسلام، توانایی مسلمین، عامل غلبه بر ابر قدرت‌ها و ظالمین و موجب مطرح شدن دیدگاه‌های اسلامی گردد.[34]
براساس دیدگاه قرآن کریم انسان‌ها در اصل خلقت وحدت دارند، چرا که خداوند آنها را از نفس واحد آفرید.[35]به عقیده علامه طباطبایی در تفسیر نفس واحده مراد حضرت آدم و همسرش حواست و این معنای وحدت در خلقت است.[36] این وحدت در خلقت پایه‌ای برای شکل‌گیری امت واحده است. از سوی دیگر بر اساس آیات قرآنی امت واحده‌ی انسانی به دلایلی همچون ظلم و حسد و نزاع در طلب دنیا، عدم موفقیت در آزمایش الهی، فرقه‌گرایی، تفرقه‌افکنی‌های دشمنان، وسوسه و القائات شیطانی[37] فروپاشیده است و قرآن برای تحقق دوباره‌ی آن، استراتژی‌هایی همچون اخوت، مودت، رحمت و رأفت، فضل و صلح پیشنهاد می‌کند.[38]در اسلام مسلمانان با هم برادرند، بنابراین امت اسلامی، جامعه‌ی معتقدان یا مجتمع برادری است و متشکل از افرادی است که با هم از رابطه‌ی اخوت اسلامی برخوردارند و همگی معتقد به آیین اسلام هستند.
نکته مهم دیگری که باید در اینجا به آن اشاره کرد، رهبری در امت است. امام و امت، در معنی به هم نزدیک و وابسته‌اند، هر کجا که امت هست، امام نیز هست و امت بی امام معنی ندارد. به عبارت دیگر، این نیاز و ضرورت هر اجتماعی است که مدیر داشته باشد، ولی امت به دلیل پذیرش یک شیوه و آیین الهی نیاز به امام دارد. امام کسی است که امت را در مسیر حرکتش راهنمایی می‌کند.[39] امت به‌واسطه پیروی از امام واحد، اجتماع خود را به سمت هدف مورد نظر به پیش می‌برد.[40]
در نتیجه می‌توان گفت امت اسلامی که جامعه‌ی مطلوب و آرمانی مورد نظر اسلام محسوب می‌شود، از عبادالله تشکیل می‌شود. عبادالله کسانی هستند که اختلافات نژادی و قومی، مایه‌ی برتری آنها بر دیگران نیست و با تقواترین آنها گرامی‌ترین افراد نزد خداوند است و آنها ملزم به اطاعت از خدا و رسول و اولی‌الامر هستند و رهبری چنین جامعه‌ای را امام بر عهده دارد.