براعت استهلال

كلمات كليدي : علم بديع، براعت استهلال، حسن ابتداء، فاتحة الكتاب

براعت استهلال را بدان سبب بدین نام خوانده‌اند که سخنِ آراسته بدین صنعت، سخنی است که بر دیگر سخن‌ها برتری دارد، و همانندی آن با «آوای کودک به هنگام تولّد» آن است که کودک، چون آوا برآوَرَد، حیاتِ خود را اعلام می‌دارد، و روشن می‌شود که پسر است یا دختر، و از براعتِ استهلال نیز معلوم می‌شود که محتوا و مضمونِ نوشته یا سروده چیست.براعتِ استهلال آن است که آغازِ سخن مناسب حال گوینده و متناسب با مقصود وی باشد؛ یعنی مقدّمۀ سخن بر مسائل و مباحثی که در متن (ذوالمقدّمه)‌بیان می‌شود، دلالت کند. مانند:

افسرِ سلطانِ گل پیدا شد از طرْفِ چمن

مَقْدَمَش یا رب مبارک باد بر سرو و سمن

(حافظ)

که به جلوسِ پادشاهی بر تختِ سلطنت اشاره دارد.

در این صنعت، نویسنده یا شاعر، با الفاظی دلپذیر و اشاراتی لطیف، مقدّمه‌ای مناسب و متناسب با موضوعی که می‌نویسد یا می‌سراید ترتیب می‌دهد، بدان‌سان که شنونده و خوانندۀ صاحبِ ذوقِ سلیم دریابد که مقصود او چیست، و پس از آن چه‌ می‌خواهد بگوید.

قرآن شناسان، سورۀ مبارک «فاتحة الکتاب» را نمونۀ برجستۀ براعت استهلال و آن را مشتمل بر جمیعِ مقاصد خداوند در قرآن کریم دانسته‌اند. از نمونه‌های برجستۀ این صنعت، مقدّمۀ داستان رستم و سهراب، و مقدّمۀ داستان رستم و اسفندیار در شاهنامۀ‌ فردوسی است.