كلمات كليدي : بسيج، نيروي مقاومت بسيج، سازمان بسيج مستضعفين، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، سازمان هاي ايران، علوم سياسي
نویسنده : عباس عمادي
بسیج پدیده‌ای سیاسی ـ اجتماعی و یکی از مصادیق سرمایه‌ی اجتماعی است که از انقلاب اسلامی ریشه گرفته و در طول سه دهه‌ی گذشته نقش بسزایی در پیشبرد اهداف انقلاب داشته است. بسیج مظهر عزم و اراده‌ی ملی، مشارکت مردمی و اقتدار جمهوری اسلامی است. امام خمینی(ره) درباره‌ی اهمیت نقش بسیج می‌فرماید: «در این موقع حساس که ملت با دشمنان سرسخت و ابرقدرت‌ها خصوصا امریکا... مواجه است اگر غفلت شود و با قدرت و پشتکار در مقابل دشمنان بشریت خود را مهیا نکند و با بسیج عمومی که به خواست خداوند متعال هیچ قدرتی نمی‌تواند با آن مقابله کند مهیای دفاع از کشور اسلامی نشود خود را و کشور خود را با دست خود به تباهی کشانده است. ...من امیدوارم که این بسیج عمومی اسلامی الگویی برای تمام مستضعفین جهان و ملت‌های مسلمان عالم باشد.»[1] ایشان با توجه به اهداف زیربنایی بسیج می‌فرمایند: «ملتی که در خط اسلام ناب محمدی(ص) و مخالف با استکبار و پول‌پرستی و تحجر و مقدس‌نمایی است باید همه‌ی افرادش بسیجی باشند و باید تمام قوای نظامی و دفاعی لازم را بدانند».[2] تشکیل بسیج در جمهوری اسلامی ایران یقینا از برکات و الطاف جلیه خداوند متعال بود که بر ملت عزیز و انقلاب اسلامی ایران ارزانی شد.[3]
تاریخچه‌ی تشکیل بسیج
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط رژیم شاه، نیروهای انقلابی به همراه سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب به منظور تثبیت نظام و استحکام بخشیدن پایه‌های آن به آموزش نظامی مردم پرداخته و مسئولیت آموزش، آماده‌سازی و سازماندهی مردم در ابعاد مختلف را به عهده گرفتند. این روند همچنان ادامه داشت تا اینکه امام خمینی(ره) در آذر 1358 فرمان تشکیل بسیج مستضعفان را صادر نمود.[4] نقطه آغاز شکل‌گیری بسیج در ایران، فرمایشات حضرت امام خمینی(ره) در چهارم آذرماه ۱۳۵۸ بود. ایشان در بخشی از سخنان خود فرمودند: «مملکت اسلامی باید همه‌اش نظامی باشد و تعلیماتش نظامی باشد. باید ملت ما جوان‌هایش مجهز باشند به همین جهاز و علاوه‌بر جهاز دینی و ایمانی که دارند، مجهز به جهازهای مادی و سلاحی هم باشند. جوان‌ها را یادشان بدهید، همه‌جا باید این‌طور باشد که یک مملکتی بعد از چند سالی که بیست میلیون جوان دارد، بیست میلیون تفنگدار داشته باشد و یک چنین مملکتی آسیب‌پذیر نیست و الآن هم الحمدالله آسیب‌پذیر نیست».[5]
پس از این بیانات شورای انقلاب اسلامی در تاریخ 19/4/1359 تشکیل سازمان بسیج ملی را به تصویب رساند. این سازمان ضمن آموزش و سازماندهی همه‌ی افراد داوطلب، آنان را برای مقابله با هرگونه تهدید و تجاوز داخلی و خارجی آماده می‌نمود. طی این مصوبه سازمان بسیج ملی زیر نظر رهبری یا شورای رهبری و وابسته به ریاست‌جمهوری تشکیل گردید. رئیس این سازمان توسط رهبری یا شورای رهبری منصوب می‌شد و زیرمجموعه‌های آن در هر یک از استان‌ها، شهرستان‌ها، بخش‌داری‌ها و روستاها با کمک و همیاری استانداران، فرمانداران، بخشداران و دهبانان به انجام وظایف محوله می‌پرداختند.
اندکی بعد طبق ماده واحده‌ای که از سوی شورای انقلاب اسلامی به تصویب رسید سازمان‌های «آمادگی ملی»، «بسیج غیرنظامی» و «دفاع غیرنظامی» نیز در سازمان بسیج ملی ادغام گردیدند.[6] قانون آمادگی ملی و بسیج غیرنظامی در سال 1354 و قانون سازمان دفاع غیرنظامی در سال 1351 به تصویب رسیده و در سال 1356 اصلاح شده بود.
هنوز چند ماه از آغاز فعالیت سازمان بسیج ملی نگذشته بود که به دلیل عملکرد نه چندان مطلوب آن، اداره‌ی آن به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی محول گردید. بر اساس تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان در دی‌ماه 1359 سازمان یاد شده با عنوان «واحد بسیج مستضعفین» در سپاه ادغام و فرماندهی آن به سپاه واگذار گردید. طبق ماده‌ی 9 اساسنامه‌ی سپاه (مصوب شهریور 1361) برنامه‌ریزی، سازماندهی، اداره، فرماندهی و اجرای آموزش‌های عقیدتی، سیاسی و نظامی اعضای بسیج مستضعفین به عهده‌ی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار گرفت.
تا سال 1369 واحد بسیج مستضعفین به فعالیت در امر وظایف مربوط به بسیج پرداخت تا اینکه در این سال بر اساس مصوبه‌ی فرماندهی کل قوا نیروهای پنج‌گانه سپاه تشکیل گردید و «نیروی مقاومت بسیج» به‌عنوان یکی از این نیروهای پنج‌گانه به‌طور مستقل انجام کلیه‌ی وظایف بسیج را برعهده گرفت و در حال حاضر نیز کما کان به فعالیت‌های خود در سپاه پاسداران ادامه می‌دهد.
اهداف بسیج
لازمه‌ی استمرار و تقویت یک حکومت مردمی به حضور توده‌های مردم و پشتیبانی آنان از حکومت بستگی دارد. عظمت اهداف انقلاب اسلامی و گستردگی توطئه‌های دشمنان ایجاب می‌کرد که برای حفظ و صیانت از انقلاب اسلامی و ارزش‌ها و اهداف آن توده‌های مردم در تمامی عرصه‌ها در قالب سازمانی نظام‌یافته و منسجم حضور و پشتیبانی خود را به منصه بروز و ظهور درآورند. بدین‌منظور پس از انقلاب اسلامی از درون اقشار میلیونی مردم حرکتی خودجوش در جهت حفظ و حراست از دستاوردهای انقلاب پدید آمد. اهداف عمده‌ی تشکیل بسیج عبارتند از:
ـ حفظ و گسترش مشارکت مردمی در امنیت و دفاع؛
ـ تقویت وحدت و همبستگی ملی و تحکیم پیوند ناگسستنی بین سرنوشت مردم با انقلاب و نظام جمهوری اسلامی؛
ـ گسترش و تعمیق فرهنگ بسیجی در راستای اسلام ناب محمدی در ارتش بیست میلیونی؛
ـ حمایت و پشتیبانی نیروهای پنج‌گانه‌ی سپاه و نیروی انتظامی در جهت انجام مأموریت‌های محوله؛
ـ کمک به دفاع غیرنظامی و کمک به مقابله با حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی؛
ـ آماده‌سازی آحاد مردم برای مشارکت و کمک به بخش‌های مختلف اجرایی کشور.[7]
بنابراین به‌طور کلی وجود تهدیدهای بالقوه‌ی داخلی و خارجی و خواست عمومی مردم برای مشارکت فعال در عرصه‌های مختلف کشور از عوامل مؤثر بر تشکیل بسیج مستضعفین در ایران بود و ایجاب می‌نمود که سازمانی مشخص در بالاترین سطح اجرایی کشور به منظور هماهنگ ساختن طرح‌ها، اختصاص منابع و نظارت و کنترل بر حسن اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها به وجود آید.[8] بنابراین فلسفه‌ی وجودی بسیج، حفاظت از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن در برابر هر نوع تهدیدی اعم از تهدیدهای فرهنگی، امنیتی و نظامی است.
ویژگی‌های کلی بسیج
نیروی مقاومت بسیج در ایران از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که مهمترین آنها عبارتند از:
1. فراگیر بودن: بسیج یک سازمان فراگیر است که هم به لحاظ کارکردهای آن بسیار گسترده است و در زمینه‌های مختلف دفاعی، امنیتی، سازندگی، فرهنگی، علمی و... به فعالیت می‌پردازد و هم به لحاظ نیروها و منابع انسانی فراگیر می‌باشد به‌گونه‌ای که از همه‌ی اقشار جامعه اعم از مردان و زنان و جوانان و دانش‌آموزان و دانشجویان و اساتید و... در آن عضویت دارند. بیست سازمان که متکفل تنظیم فعالیت‌های اقشار مختلف در بسیج هستند زیرنظر نیروی مقاومت بسیج اداره می‌شوند. برخی از این سازمان‌ها عبارتند از: سازمان بسیج سازندگی، بسیج دانش‌آموزی، بسیج دانشجویی، بسیج جامعه‌ی پزشکی، بسیج جامعه‌ی مهندسین، بسیج اساتید، بسیج جامعه‌ی زنان، بسیج ادارات، بسیج طلاب و روحانیون و....
بر اساس تحول در ساختار نیروی مقاومت بسیج و تشکیل معاونت نیروی انسانی، طرح تحقق بسیج دهها میلیونی دنبال گردیده است که بر اساس آمار ارائه شده توسط معاون نیروی انسانی بسیج در سال 1388 حدود 13میلیون نفر عضو بسیج می‌باشند.
2. داوطلبانه بودن اعضا: بسیج از ابتدای شکل‌گیری همواره خودجوش و فداکارانه بوده و تمامی اعضای آن به صورت داوطلبانه در این سازمان عضو شده‌اند.
3. مردمی بودن: از دیگر ویژگی‌های بسیج مردمی بودن آن است. این جمعیت عظیم و سیل خروشان از متن مردم و ملت برخاسته است و در واقع بسیج عصاره‌ی همه‌ی نیروهای معتقد به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی بوده است. به همین جهت می‌توان گفت بسیج مردمی‌ترین نهاد در نظام جمهوری اسلامی است.
4. انعطاف‌پذیری: بسیج علاوه‌بر اینکه از ثبات و پایداری و پایبندی به اصول و مبانی دینی و سازمانی برخوردار است با برخورداری از انعطاف و با توانایی برخورد با هرگونه تهدید فرهنگی، امنیتی، و یا نظامی به سازماندهی خود می‌پردازد.[9]
ساختار سازمانی بسیج
نیروی مقاومت بسیج به رغم آن‌که یک تشکیلات نظامی مانند سایر سازمان‌های نظامی نیست ولی به لحاظ ساختاری به‌عنوان یکی از نیروهای پنج‌گانه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تحت نظر فرماندهی کل قوا انجام وظیفه می‌نماید. در بالاترین رده‌های بسیج، ستاد فرماندهی مقاومت بسیج است که در مرکزیت تهران قرار دارد. در رده‌های بعد، «مناطق مقاومت بسیج» در مراکز استان‌ها، «ناحیه‌ی مقاومت بسیج» در شهرها و «مرکز مقاومت بسیج» در بخشداری‌های بزرگ و «حوزه‌ی مقاومت بسیج» در محلات و اقشار و «پایگاه مقاومت بسیج» به صورت محلی و قشری در رده‌های بعدی به فعالیت می‌پردازند.
نمایندگی ولی‌فقیه و حفاظت اطلاعات دو تشکیلاتی هستند که به ترتیب و به‌طور مستقیم زیر نظر نماینده‌ی ولی‌فقیه در سپاه و سازمان حفاظت اطلاعات سپاه اداره می‌شوند. این دو ارگان علاوه‌بر اینکه تحت نظر رده‌ی مافوق خود در سپاه انجام وظیفه می‌نمایند ولی برای اجرای بهینه‌ی مأموریت‌های خود موظف به هماهنگی و همکاری با فرمانده بسیج می‌باشند.[10]
مأموریت‌های اصلی نمایندگی ولی‌فقیه در بسیج عبارتند از:
ـ آموزش معارف اسلامی در ابعاد سیاسی اعتقادی تبلیغی و عمق بخشیدن به آن در اندیشه و باور بسیجیان؛
ـ نظارت بر قانون‌مندی و رفتار فردی و سازمانی عناصر به منظور صیانت و نگهداری بسیج و کارکنان از هرگونه کج‌اندیشی؛
ـ تثبیت و گسترش فرهنگ ایمان در پیکره‌ی بسیج.
وظایف و مأموریت‌های سازمان بسیج
گرچه یکی از وظایف مهم بسیج آمادگی نظامی برای مقابله با تهدیدات نظامی دشمن است اما بسیج در ایران کارکردهای متعدد دیگری نیز دارد. از این رو همواره وظایف و مأموریت‌های بسیج بسیار گسترده بوده است. وظایف و مأموریت‌های سازمان بسیج از سوی فرماندهی کل قوا تصویب و ابلاغ می‌گردد و یا به صورت طرح و لایحه به دولت یا مجلس تقدیم می‌شود و پس از بررسی و تصویب از طریق سلسله مراتب نیروهای مسلح به بسیج ابلاغ می‌گردد. منظور از مأموریت‌های بسیج مأموریت‌هایی است که توسط عناصر بسیجی به اجرا در می‌آید و اختصاصی به پاسداران انقلاب اسلامی ندارد. این مأموریت‌ها در چهار گروه قابل طرح است:[11]
1. جذب، آموزش و سازماندهی: که مهمترین مأموریت بسیج به حساب می‌آید. بسیجیان پس از پایان مرحله‌ی جذب و تشکیل پرونده، دوره‌های آموزشی را بر اساس ماده‌ی 11 قانون استخدامی سپاه به ترتیب مراحل پیش‌بینی شده در این قانون طی می‌کنند. این مراحل عبارتند از: دوره‌ی آموزشی عمومی مقدماتی، دوره‌ی آموزشی عمومی تکمیلی، دوره‌ی آموزشی تخصصی و دوره‌ی یادآوری و حفظ انسجام.
در دوره‌های آموزشی برای مقابله با تهدیدها و تهاجمات خارجی (در یگان‌های رزمی) یا بحران‌های داخلی و یا سایر مأموریت‌های واگذار شده به بسیج متناسب با هر مأموریت، سازماندهی و آموزش لازم انجام می‌گیرد. در راستای سازماندهی اعضای بسیج عضویت‌های عادی، فعال، و ویژه و درجات رزمنده، رزمجو، دریادل و مجاهد در نظر گرفته شده است.[12]
2. حفظ انسجام و ارتقای روحیه‌ی بسیجیان: این مأموریت در زمینه‌های فرهنگی، ورزشی، هنری و اردویی و در قالب کانون‌های بسیج جوانان و اردو‌ها انجام می‌گیرد.
3. دفاع محلی و مقاومت مردمی: مقابله با بحران‌ها و اغتشاتشات داخلی، کمک به امنیت داخلی و مقابله با مفاسد اجتماعی و تهاجم فرهنگی که تحت پوشش قرارگاه‌های امر به معروف و نهی از منکر (ارشاد و پی‌گیری) صورت می‌گیرد و مقاومت مردمی در شرایط جنگی و تأمین عناصر بسیجی مورد نیاز یگان‌های رزمی سپاه از جمله فعالیت‌های بسیج در انجام این مأموریت است.
4. همکاری با سازمان‌های آموزشی، سازندگی و بهداشتی و...:
نیروی مقاومت بسیج در راستای دستیابی به اهداف آموزشی و ارتقاء علمی نیروهای بسیجی و آماده‌سازی آنان برای مشارکت در بخش‌های مختلف اجرایی، مراکز علمی و پژوهشکده‌هایی را تأسیس نموده است که به فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی در زمینه‌های مختلف علوم می‌پردازند. سازمان بسیج علمی، سازمان تحقیقات و مطالعات بسیج و پژوهشکده‌های مختلف از جمله این مراکز علمی می‌باشند. با توجه به برخورداری بسیج از منابع انسانی گسترده و آموزش‌دیده می‌تواند از این ظرفیت عظیم در راستای همکاری با سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی عرصه‌های مختلف بهره بگیرد. علاوه‌بر این مشارکت مردم با دستگاه‌های اجرایی نقش مؤثری در حفظ و انسجام نیروهای بسیجی دارد و موجب ایجاد روحیه همیاری و سازندگی در بسیجیان می‌شود. برخی از فعالیت‌های کلی بسیج که در راستای انجام این وظیفه صورت گرفته است عبارتند از: بهره‌گیری از بسیجیان در کمک به امداد و نجات مصدومین در سوانح طبیعی و شرایط جنگی، دریافت اطلاعات مردمی و انعکاس به مراجع ذی‌ربط، مشارکت در طرح‌های سازندگی، همکاری در اجرای طرح‌های بهداشتی و ...
خدمات بسیج در جنگ تحمیلی
نیروی بسیج از زمان شکل‌گیری در دوران تثبیت نظام جمهوری اسلامی همواره نقش مهمی در تثبیت و تداوم انقلاب اسلامی ایفا نموده است. اولین تجربه بسیج به صورت عملی همکاری با سپاه پاسداران و کمیته‌ها به منظور غلبه بر گروه‌های مخالف نظام جمهوری اسلامی بوده و از این‌رو نقش مؤثری در انقلاب و اهداف آن داشته است. با هجوم و تجاوز ارتش عراق به کشور در شهریور 1359 فکر سازماندهی هر چه بهتر نیروهای مردمی قوت گرفت و آز آن پس طیف وسیعی از مردم جهت حضور گسترده درجبهه‌های جنگ آماده شدند. بنابراین اوج حرکت بسیج در دوران دفاع مقدس متبلور شد و استراتژی رهبر کبیر انقلاب برای مشارکت مردم در حفاظت از کشور به طور کاملاً عینی محقق گردید. به‌طور قطع می‌توان گفت اگر مشارکت داوطلبانه و بسیجی مردم نبود نیروهای نظامی ارتش و سپاه به تنهایی نمی‌توانستند در برابر هجوم همه‌جانبه دشمن مقاومت نمایند. زیرا ارتش که با حمایت امام خمینی(ره) توانسته بود جایگاه خود را پیدا نماید، در حال خودسازی وتثبیت نظم و انضباط بود. سپاه پاسداران نیز که نهادی نوپا و برای حفظ امنیت شهرها به وجود آمده بود، فاقد هرگونه تجهیزات لازم و تجربه کافی برای مقابله با تجاوز خارجی بود. از آن سو دشمن نیز با ارتشی تا بن دندان مسلح و برخوردار از پشتیبانی قدرت‌های غربی کشور را مورد هجوم قرارداد. در این‌جا بود که بسیج به عنوان یک نیروی جوشیده از مردم انقلابی در صحنه دفاع مقدس ظهور پیدا کرد و نقشه دشمن که فتح سه روزه را در سرمی پروراند به خیالی خام تبدیل نمود. در طول هشت سال دفاع، بسیج آن‌چنان درخشید که دشمنان اعتراف کردند قدرتی در بسیج نهفته است که می‌تواند با یکایک ارتش‌های کلاسیک جهانی مقابله کند.
بسیج علاوه‌بر حضور در خط مقدم نبرد وظیفه‌ی جذب، آموزش و سازماندهی نیروهای مردمی و اعزام آنها به جبهه‌های نبرد را نیز برعهده داشت و در این مدت توانست گروه‌های زیادی از اقشار مختلف مردم را برای اعزام به جبهه‌های نبرد آماده کند. امروزه نیز با گذشت دو دهه از پایان جنگ نقش بسیج در کشور فعال‌تر شده و بسیج توانسته است خود را با نیازهای زمان امروز تطبیق دهد