ساواك، امنيت، رژيم پهلوي، سازمان اطلاعات و امنيت كشور، پليس سياسي
نویسنده : فاطمه امانی توانی
پلیس سیاسی یا دستگاه امنیتی در طی تاریخ دولتهای جهان - اعم از دیکتاتوری و دموکراتیک - سابقه کهن دارد، و هدف آن معمولا جمع آوری اطلاعات و پیشگیری یا کنترل اعمالی است که حیات رژیم سیاسی یک کشور را به خطر می‌اندازد.[1] سابقه پلیس سیاسی ایران به قرن هفتم پیش از میلاد می‌رسد اما مهمترین دستگاه منظم جاسوسی و پلیسی در ایران در زمان ناصرالدین شاه توسط امیرکبیر به وجود آمد. در دوران رضاشاه پهلوی، دستگاه امنیتی، نظمیه بود که به عنوان اهرمی جهت حفظ قدرت استبدادی دولت به کار می‌رفت.
پس از برکناری رضاشاه، که با تضعیف و از هم پاشیدگی ارتش همراه بود، جانشین وی محمدرضا پهلوی از پلیس مخفی قوی و ارتش قابل ملاحظه‌ای برخوردار نبود، علاوه بر این، کشور هم در اشغال نیروهای بیگانه بود.
رضاشاه پس از کودتای 28 مراد 1332 هـ.ش، و به قدرت رسیدن مجدد، استبداد را بر کشور حکم‌فرما کرد و زاهدی را به مقام نخست‌وزیری و بختیار را به فرمانداری نظامی انتخاب کرد، زاهدی با اعلام حکومت نظامی در شهرها، به سرکوب نیروهای مخالف و دستگیری مصدق و یارانش پرداخت. عواملی چون عدم موفقیت کامل بختیار در انسجام بین ارتش، شهربانی و فرمانداری نظامی، حفظ ایران به عنوان ژاندارمی منطقه در مقابل دول دیگری همچون شوروی، حمایت از شاه و دربار در مقابل نیروهای مخالف داخلی، وجود تشکیلات منسجمی را برای حفظ امنیت رژیم ضروری می‌ساخت.
بنابراین ساواک که مخفف «سازمان اطلاعات و امنیت کشور» و مهمترین نهاد امنیتی و اطلاعاتی بود، در سال 1335 هـ.ش با همکاری و نظارت آمریکا و سازمان سیا و FBA (آژانس داخلی آمریکا) تشکیل شد و پس از تصویب قانون آن در مجلس سنا و مجلس شورای ملی، کار خود را از سال 1336 هـ.ش با ریاست تیمور بختیار آغاز کرد.
بعد از تشکیل ساواک نیروهای آمریکایی برای آموزش ساواک به تهران فرستاده شدند.
بعدها گروهی از مربیان آموزشی موساد (سازمان اطلاعات خارجی اسرائیل)، جایگزین گروه آموزشی سیا در ایران شده و آموزش نیروهای ساواک را در راستای آموزش‌های سیا بر عهده گرفتند و تا سال 1344 هـ.ش در ایران باقی ماندند.
تشکیلات ساواک:
سازمان اطلاعات و امنیت کشور از چهار قسمت اصلی تشکیل می‌گشت:
الف) حوزه ریاست: شامل: 1- رئیس ساواک؛ 2- قائم مقام ساواک؛ 3- رئیس سازمان اطلاعات خارجی؛ 4- مدیر کل؛ 5- معاون مدیر کل؛ 6- رئیس بخش؛ 7- رئیس اداره و 8- رئیس شعبه.
ب) ادارات کل: که شامل 9 اداره بود:1- امور اداری؛ 2- جمع‌آوری اطلاعات خارجی؛3- امنیت داخلی؛ 4- حفاظت؛ 5- فنی؛ 6- امور مالی؛ 7- بررسی اطلاعات خارجی؛ 8- ضد جاسوسی؛ 9- تحقیق.
ج) ساواک‌ها: که شامل ساواک تهران، ساواک استان‌ها و ساواک شهرستان‌ها بود.
د)نمایندگی‌های خارج کشور. [2]
اهداف تشکیل ساواک:
ماده 1 قانون تشکیل ساواک چنین آمده بود:
«برای حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هر گونه توطئه که مضرّ به منافع عمومی است، سازمانی به نام اطلاعات و امنیت کشور – وابسته به نخست‌وزیری – تشکیل می‌شود و رئیس ساواک سمت معاونت نخست‌وزیر را داشته و به فرمان اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی منصوب خواهد شد». (قانون تشکیل ساواک، ماده اول، ضمیمه دو)
محمدرضا پهلوی نیز در کتاب خود، پاسخ به تاریخ، هدف از تشکیل ساواک را عوامل زیر می‌داند:
«مبارزه با کمونیسم و گروه‌های مختلف چپ، پایان دادن به فعالیت‌های مخرب در داخل و خارج از ایران و کسب اطلاع از جاسوسان و خرابکاران و گزارش آن به دولت و رهبران نظامی». [3]
اما با توجه به سنجش و تحلیل تاریخ، اهداف واقعی ایجاد ساواک عبارت بودند از:
1- مقابله با کمونیسم؛
2- تأمین منافع استعمار در ایران و خاورمیانه و نیز حفظ منافع دربار و سرمایه‌داران؛
3- اشاعه فرهنگ استعماری و سرکوب فرهنگ انقلابی و ضد امپریالیستی؛
4- نیاز به یک دستگاه منسجم اطلاعاتی، امنیتی. (تقی نجاری‌راد، سال 1378، ص 42)
آنچه عملاً ساواک به انجام رسانید، ایجاد یک فضای وحشت و خفقان و سرکوب برای حفظ پایه‌های حکومت پهلوی و حفظ منافع امریکا بود، لذا ساواک برای رسیدن به اهداف خود به کنترل و نظارت تمامی دولتمردان، کارکنان، کارمندان ادارات، نمایندگان مجلس سناء و مجلس شورای ملی می‌پرداخت.
مهمترین گروههایی که ساواک آنها را مخالف رژیم می‌دانست و به مقابله با آنها پرداخت، عبارت بودند از:
1- نیروهای چپ و حزب توده؛
2- جبهه ملی و گروه‌های ملی؛
3- روحانیون و گروه‌های مذهبی؛ بعد از فوت آیت الله بروجردی (ره)، شاه اقدام به اجرای برنامه اصلاحات ارضی کرد و به دنبال آن لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مطرح شد که در 16 مهر 1341 هـ.ش در هیأت دولت به تصویب رسید، با تصویب این لایحه روحانیون و نیروهای مذهبی و در رأس آنها امام خمینی (ره) به مخالفت صریح و روشن علیه رژیم اقدام نمودند به گونه‌ای که رژیم، توسط ساواک امام را به خارج از کشور تبعید نمودد و به سرکوب روحانیون و نیروهای مذهبی پرداختند.
4- روشنفکران و دانشجویان. (ر.ک: ساواک، نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، سال 1378، ص 102)
در نهایت هر چند ساواک تا سال 1356 هـ.ش توانست با سیاست‌های مختلف خود علیه مخالفان رژیم آنها را سرکوب و به تداوم رژیم طاغوت کمک نماید ولی با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال 1356 هـ.ش و پیروی انقلاب اسلامی در سال 1357 هـ.ش به رهبری امام خمینی (ره)، حیات 22 ساله ساواک یا به عبارتی نیروی سازمان اطلاعات و امنیت کشور از بین رفت.[4]