عمری به هوس، باد هوی پيمودم

نگاهی به چيستی، آثار و درمان هواهای نفسانی عمری به هوس، باد هوی پيمودم

نويسنده: مجتبی ستوده

خواسته ها و هواهاي نفساني انسان، مهمترين و بدترين دشمن انسان است که او را به شقاوت و بدبختي ابدي و از نظر رفتاري و اخلاقي او را به رذايل اخلاقي مي کشاند از اين رو در آموزه هاي اسلام همواره از آن به عنوان دشمني که بايد آن را شناخت و با مالکيت عقلاني مهار کرد و مديريت آن را در دست گرفت ياد شده است.

نويسنده در اين مطلب ضمن بيان آثار زيانبار سلطه هواهاي نفساني، راه هاي رهايي و درمان مهار و مديريت اين دشمن دروني را تبيين کرده است.

هواهای نفسانی، سقوط در دام غضب و شهوت

واژه هوي در زبان عربي به معناي گرايش و ميل به پايين و زير است. از همين رو معناي سقوط نيز از آن فهميده مي شود.

در آيه 31 سوره حج نيز معناي گرايش به سقوط از لفظ فهميده مي شود. خداوند مي فرمايد: و من يشرک بالله فکائما خر من السما ء فتخطفه الطير او تهوي به الريح في مکان سحيق؛ و هرکس به خدا شرک ورزد چنان است که گويي از آسمان فرو افتاده و مرغان شکاري او را ربوده اند يا باد او را به جايي دور افکنده است.

براساس همين معنا، واژه هاي «هوه و هوي» به زمين فرو رفته، دره سخت و پرتگاه، فضاي ميان آسمان و زمين گفته مي شود. (لسان العرب، ذيل واژه هوي) همچنين «هاويه» که يکي از نامهاي دوزخ است (قارعه، آيه 9)، به ظرف بسيار عميق و بي پايان گفته شده است. باد و هوا را نيز به سبب آنکه گرايش به اين سو و آن سو از بلندي به پستي دارد، «هواء» گفته‌اند. عشق شديد و آتشين نيز هوي گفته مي شود؛ زيرا هم گرايش شديد است و هم عامل سقوط و وابستگي؛ چنانکه مي گويند استهوي استهواء يعني عقل و عشق، او را ربود و سرگردانش کرد. (فرهنگ نامه هاي عربي)

البته اصل هواي نفس در آموزه هاي قرآني هميشه به مفهوم نادرست نيست؛ زيرا در برخي از مراتب نفس يعني مرتبه فواد، گرايش مي تواند مثبت باشد. آنچه هواي نفس را مثبت و منفي مي کند، متعلق آن است. بنابراين صرف گرايش نفس و هواهاي نفس، منفي نيست. خداوند در آيه 37 سوره ابراهيم از گرايش و هواي نفس به شکل مثبت سخن به ميان مي آورد و مي فرمايد: ربنا اني اسکنت من ذريتي بواد غير ذي زرع عند بيتک المحرم ربنا ليقيموا الصلاهًْ فاجعل افئده من الناس تهوي اليهم؛ پروردگارا، من يکي از فرزندانم را در دره اي بي کشت، نزد خانه محترم تو، سکونت دادم. پروردگارا، تا نماز را به پا دارند، پس دلهاي برخي از مردم را به سوي آنان گرايش ده.

در اين آيه سخن از گرايش دلهاي مردم به سوي اسماعيل(ع) و فرزندانش است تا هوا خواه آنان شوند و به آنان دل بندند. (نگاه کنيد: تفسيرالميزان، ذيل آيه)

بنابراين آنچه هواهاي نفساني را مذموم و ناپسند مي کند، متعلق هواهاي نفساني است. از آنجا که در بسياري از موارد هواهاي نفساني گرايش شديد به امور پست مادي و دنيوي چون شهوت دارد، به شکل مطلق هواهاي نفساني مذموم دانسته شده است؛ چنانکه وقتي از «نفس اماره» سخن به ميان مي آيد مرتبه اي از نفس است که بسيار به بدي امر مي کند، در حالي که نفس بسيار امرکننده، ناپسند نيست، بلکه آنچه ناپسند است نفسي است که بسيار امر به بدي مي کند و به آن سمت و سو گرايش دارد. از همين رو در آيه 53 سوره يوسف «نفس اماره» با قيد توضيحي «بالسوء» به کار رفته است و خداوند مي فرمايد: و ما ابريء نفسي ان النفس لامارهًْ بالسوء؛ نفس را تبرئه نمي کنم؛ به راستي که نفس، بسيار امرکننده به بدي است.

از نظر قرآن کريم، نفس داراي مراتبي است که پايين ترين مرتبه آن نفس اماره بالسوء(يوسف، آيه 53) است؛ يعني نفسي که به بدي ها امر مي کند. به سخن ديگر، روح الهي که در انسان دميده مي شود، در قالب و عنوان «نفس» به فعاليت مي پردازد؛ زيرا روح ساختار محض تجريدي دارد، ولي وقتي در کالبد انساني ساخته و پرداخته مي شود و در آن محيط رشد و نمود مي کند (مومنون، آيه 14) به طور طبيعي با محدوديت ها و گرايش هايي همراه است که اقتضاي بستر وجودي و ايجادي آن يعني خاک و گل است. نفس انساني همان حقيقت روح در کالبد انساني است. اين نفس در حالت طبيعي در حالت استوا و اعتدال بوده و از علوم الهامي و گرايش هاي مثبت برخوردار است و با شناختي که از خوب و بد دارد، به طور طبيعي به خوبي گرايش و از بدي گريزش دارد. اين گرايش گريزش طبيعي نفس در حالت طبيعي و فطري اوست. (شمس، آيات 7 تا 10) اما همين نفس به سبب بستر و فضاي زيست خود در دنيا و نيز نيازهاي طبيعي به قوه جاذبه شهواني و قوه دافعه غضباني، ممکن است گرايش افراطي پيدا کند و از آن به هواهاي نفساني ياد مي شود که گرايش به سقوط دارد.

پس «هواهاي نفساني»، گرايش هاي شديد و دلبستگي و وابستگي شديد نفس به اموري است که موجب سقوط انسان مي شود. براساس آموزه هاي وحياني اسلام، در ميان قواي نفس قوايي چون شهوت و غضب که قوه جاذبه و قوه دافعه انسان است، گرايش هاي شديد و افراطي پيدا کرده و از حالت اعتدال خارج مي شوند و موجب سقوط انسان مي گردند.

هواي نفس از آن جهت مذموم است که زمينه ساز انحرافات عملي، اخلاقي و اجتماعي و حتي سبب پديد آمدن بيماري هاي رواني و بدني براي انسان مي شود و آدمي را به وادي گمراهي، ظلم و گناه مي کشاند.

با آنکه از نظر قرآن و حتي معناي لغوي «هوي»، گرايش نفس مي تواند گرايشي مثبت يا منفي باشد اما بيشترين کاربردهاي هواهاي نفساني در معناي منفي و امور ناپسند است. به اين معنا که غلبه کاربردي که برگرفته از غلبه مصداقي هواهاي نفساني به سوي امور مذموم و منفي و ناپسند است، موجب شده تا اين کلمه و اصطلاح در معناي مذموم و منفي به کار رود.

خداوند در آيات زيادي کساني را که به پيروي از هواي خويش پرداخته اند سرزنش مي کند. مراد از هواهاي خويش همان هواهاي نفساني و خواسته هاي افراطي نفس به سوي غضب و شهوت است. در قرآن بارها اين کلمه به صورت سرزنش و منفي به کار رفته است: و اتبع هواه؛ هواهايش پيروي کرده و موجبات سقوط خود را فراهم آورده است (اعراف، آيه 167؛ کهف، آيه 28؛ طه، آيه ‍15؛ قصص، آيه 50)

البته عده اي از انسان ها در اين امر تنها به اطاعت از گرايش هاي افراطي هواهاي نفساني بسنده نمي کنند، بلکه آن را معبود خود مي گيرند و در جايگاه الوهيت قرار داده و به عنوان کمال مطلق آن را مي پرستند؛ چنانکه در قرآن آمده است: افرايت من اتخذ الهه هواه؛ پس آيا ديدي کسي را که هوس خويش را معبود خود قرار داده است. (جاثيه، آيه 23؛ فرقان، آيه 43)

به هر حال، انساني که به نفس اماره بالسوء خويش گوش فرا دهد، او را به سمت افراط گري در لذت طلبي سوق مي دهد و در نهايت با افراط در شهوت و غضب موجبات سقوط انسان را فراهم مي آورد. از همين رو، اين مرتبه از نفس که از آن به نفس اماره بالسوء ياد مي شود، به عنوان دشمن ترين دشمنان انسان معرفي مي شود؛ چنانکه پيامبر(ص) فرمود: اعدي عدوک نفسک التي بين جنبيک؛ بدترين و سرسخت ترين دشمنان تو، نفس تو است که ميان دو پهلويت قرار دارد. (بحارالانوار، ج 67، ص 64)

آثار زيانبار پيروی از هوی و هوس‌های نفس بدفرمان

در آيات و روايات آثار زيانباري براي پيروي از هوي و هوس هاي «نفس بدفرمان» يعني همان اماره بالسوء بيان شده است که در اين جا به برخي از آنها اشاره مي شود:

1. کفر: از آثاري که براي پيروي از هوس هاي نفس بدفرمان بيان شده کفر است. (بقره، آيه 87)
2. مهر شدن دل: خداوند در آيه 16 سوره محمد درباره اين اثر نفس بدفرمان مي فرمايد: اولئک الذين طبع الله علي قلوبهم و اتبعوا اهواءهم؛ آنان کساني اند که خدا بر دل هايشان مهر زده و از خواسته هاي خويش پيروي کرده اند. (محمد، آيه 16) مضمون اين آيه، بيانگر اين است که پيروي هواي نفس با مهر شدن دل تلازم دارد.
3. تکذيب پيامبران و قتل آنان: خداوند مي فرمايد پيروي از هوس ها و هواي نفس بدفرمان در تعارض با هدايتي است که انبيا مي آورند تا آنجا که به تکذيب و قتل انبيا مي انجامد. خداوند مي فرمايد: افکلما جاءکم رسول بما لاتهوي انفسکم استکبرتم ففريقا کذبتم و فريقا تقتلون؛ پس آيا هرگاه پيامبري به سوي شما چيزي را که نفستان نمي خواهد، بياورد، استکبار مي ورزيد؟ سپس گروهي را تکذيب مي کنيد و گروهي را مي کشيد؟ (بقره، 87)
4. اعراض از آيات حق: از آثار زيانبار هوس پرستي انسان، اعراض از حقايق و آيات روشن الهي است؛ چنانکه خداوند مي فرمايد: هرگاه آيه و معجزه اي ببينند، اعراض مي کنند و مي گويند اين سحري است مداوم و پيامبر خدا و معجزاتش را تکذيب و از خواسته هاي خويش پيروي کردند، حال آنکه هر امري ثابت است و در جاي خود معلوم مي شود که راست است يا دروغ. (قمر، آيات 2 و 3)
5. دوزخ: سرانجام کساني که پيروي از هوس هاي نفس بد فرمان مي کنند، دوزخ و آتش آن است؛ چنانکه اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: الناجون من النار قليل لغلبهًْ الهوي و الضلال؛ نجات يافتگان از آتش کمند به جهت غلبه هواي نفس و گمراهي. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 385)
6. فساد دين و عقل: از ديگر مفسده هاي زيانبار پيروي از هوي و هوس هاي نفساني تباهي دين و عقل آدمي است. امام علي(ع) مي فرمايد: غلبه الهوي تفسد الدين و العقل؛ غلبه يافتن هواي نفس، فاسدکننده دين و عقل است. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 385)
7. ضعف عزم و اراده: انسان پس از اينکه به امري يقين کرد و به قطع و جزم انديشه رسيد و آن را تصديق کرد بايد آن را انجام دهد اما وقتي هوس هاي نفساني بر انسان غلبه کند، ديگر حتي عليه يقين خود مي ايستد و به انکار آن مي پردازد (نمل، آيه 14) و در هنگام عمل نيز اراده اي محکم و استوار نخواهد داشت تا آن جزم خويش را به عزم ارادي تحقق بخشد. اميرمومنان امام علي(ع) مي فرمايد: من قوي هواه ضعف عزمه؛ هر کس هواي نفسش قوي شود عزم و اراده او ضعيف مي گردد. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 385)
8. فقدان صحت و سلامت: يکي ديگر از آثار زيانبار پيروي هواهاي نفساني از دست رفتن سلامت است. از اين رو علي(ع) مي فرمايد: خالف الهوي تسلم؛ با هواي نفس مخالفت کن تا سالم باشي. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 382)
9. از دست رفتن ورع و تقوا: ملاک و معيار کرامت انساني تقواي الهي است. مرتبه عالي آن ورع نام دارد. کسي که هوس ها را رام نکند، از تقوا بي بهره خواهد شد؛ چنانکه رسول خدا(ص) مي فرمايد: حرام علي کل قلب عزي بالشهوات ان يسکنه الورع؛ بر هر قلبي که دستخوش شهوت هاست حرام است که ورع و پرهيزکاري در آن سکونت يابد. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 385)
10. هلاکت: از ديگر آثار پيروي از هواهاي نفساني هلاکت و نابودي انسان است. اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: الهوي قرين مهلک؛ هوا و هوس، همنشين به هلاکت اندازنده است. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 374)
11. سقوط در درک دوزخ: امير مومنان امام علي(ع) مي فرمايد: الهوي هوي الي اسفل السافلين؛ هوا و هوس، به پايين ترين و پست ترين پستي ها مي کشاند. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 373)
12. اساس رنج ها: اميرمومنان امام علي(ع) مي فرمايد: الهوي اس المحن؛ هوا و هوس اساس و ريشه تمام بلاها و سختي ها است. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 373) امام باقر(ع) مي فرمايد: پيامبر(ص) فرمود: خداي عز و جل مي فرمايد: قسم به عزت و جلال و کبرياء و علو و ارتفاع مکانتم که اختيار نکند بنده اي هواي خودش را بر هواي من مگر آنکه کارش را پراکنده کنم و دنياي او را درهم کنم و قلب او را مشغول دنيا نمايم و حال آنکه از دنيا فقط به اندازه اي که برايش مقدر نموده ام بدهم. قسم به عزت و جلال و عظمت و بزرگي و رفعت مکانتم که اختيار نکند بنده اي هواي مرا بر هواي خود مگر آنکه ملائکه خود را حافظ او گردانم و آسما ن ها و زمين را متکفل رزق و روزي او گردانم و من براي او دنباله تجارت هر تاجري خواهم بود؛ يعني من براي او تجارت کنم و روزي او را برسانم و بيايد او را در دنيا در صورتي که منقاد و رام و ذليل اوست. يعني با اينکه او رغبت به دنيا ندارد، دنيا به او رو کند و دنيا نزد او و پيش او خوار و ذليل باشد.(اربعين حديث امام خميني، ج 1، ص 168)
13. آخرت فروشي: پيروي از هوس هاي نفس بدفرمان، آخرت فروشي است. امام علي(ع) مي فرمايد: من اطاع هواه باع آخرته بدنياه؛ هر کس پيروي از هوا و هوس خود کند آخرت خود را به دنياي خود فروخته است.(ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 380)

راه های مبارزه با نفس بدفرمان

راه دست يابي به مقامات انساني آن است که انسان بتواند از همه مراتب و شئونات نفس در چارچوب طبيعت فطري آن يعني اعتدال بهره گيرد و سهم هر بخش را به درستي ادا کند. پس همان طوري که سرکوب شهوت و غضب به معناي نيستي و نابودي آن، امري نادرست است و انسان را از کمالات باز مي دارد؛ زيرا انسان نيازمند قوه جاذبه و دافعه است تا دشمن بيرون و دروني را براند و نيازهاي خويش را برآورده سازد؛ همچنين اگر راه افراط بپيمايد آسيب خواهد ديد. بنابراين راه افراط و تفريط راهي باطل است و انسان مي بايست همواره راه اعتدال را در حوزه نفس در پيش گيرد.

شايد سخن گفتن از مهار و مديريت هوس هاي نفس بدفرمان آسان باشد ولي عمل به آن بسيار سخت است. از سليمان پيامبر(ع) روايت است که فرمود: انه قال: ان الغالب لهواه اشد من الذي يفتح المدينهًْ وحده؛ کسي که بر هواي نفس خود غلبه پيدا مي کند از کسي که شهري را به تنهايي فتح مي کند نيرومندتر و قهرمان تر است.(ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 387)

رسول خدا(ص) مي فرمايد: ان الشديد ليس من غلب الناس و لکن الشديد من غلب علي نفسه؛ قهرمان (پهلوان) کسي نيست که بر مردم (ديگران) چيره شود و لکن کسي است که بر نفس خود غلبه يابد. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 387)

دشمن شناسي و مراقبت از دشمن از اصول عقلاني است. در اين ميان اگر هوسراني و نفس بدفرمان، دشمن ترين دشمنان ماست بايد نسبت به آن هشيار باشيم؛ خداوند مي فرمايد: عليکم انفسکم؛ مراقب و مواظب خودتان باشيد. امام صادق(ع) مي فرمايد: احذروا اهواءکم کما تحذرون اعداءکم فليس شي اعدي للرجال من اتباع اهواءهم و حصائد السنتهم؛ از هوا و هوس هاي خود حذر کنيد چنانچه از دشمنانتان فاصله مي گيريد که هيچ دشمني، دشمن تر از پيروي هواهاي نفساني و کشتزارهاي زبان هايتان نيست.(ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 381)

براي اينکه «نفس بدفرمان» ما را به کارهاي افراطي نکشاند بايد راه هايي را انتخاب کرد تا مديريت عقل به جاي مديريت نفس بدفرمان قرار گيرد. از جمله راه هايي که بيان شده عبارتند از:

1- اهتمام به کرامت: توجه و اهتمام انسان به کرامت تفضيلي الهي و اکتسابي و تحصيلي خود، موجب مي شود تا دست از شهوتراني و هوسراني بردارد. امام علي(ع) مي فرمايد: من کرمت عليه نفسه هانت عليه شهوته؛ هر که نفسش برايش ارزشمند باشد، شهوت او در مقابلش پست است (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 388)

2- تقويت عمل و تقديرگرايي: انسان بايد براي هر کاري و هر چيزي اندازه داشته باشد و ميزان و مقدر آن را مشخص کند و بيش از اندازه به چيزي بها ندهد. اندازه داشتن عامل مهمي در مديريت شهوتراني و مهار آن است. امام علي(ع) مي فرمايد: اذا کثرت المقدره قلت الشهوهًْ؛ هر زمان اندازه گرفتن و بهره گيري از قدرت عقل در تعيين و اندازه چيزها بيشتر شود شهوت و هواي نفس کم مي گردد. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 388)

3- حلم و بردباري: انسان خردمند، حليم و بردبار است و نه تنها بار معمولي را برمي دارد، بلکه ميانبار را نيز برمي دارد و آستانه تحمل خويش را بالامي برد. چنين فردي مي تواند فشار هواي نفس را مهار و مديريت کند.

رسول خدا(ص) از کنار گروهي عبور کرد که در ميان آنها مردي بود که سنگي را به نام سنگ نيرومندان بلند مي کرد، حضرت فرمود آيا باخبر نسازم شما را از مردي که از اين شخص قهرمان تر است، مردي که ديگري به او ناسزا گويد پس بردباري نموده و بر نفس خود و شيطان خود و شيطان آن شخص دشنام دهنده چيره شود. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 388)

4- ياد قبر و معاد: خداوند متعال به موسي وحي کرد: به ياد آور که در قبر سکني گزيده اي پس ياد مرگ تو را از بيشتر شهوت ها باز مي دارد. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 388)

5- رياضت علمي و عملي: رياضت هاي علمي و عملي موجب مي شود تا نفس سرگرم اموري شود و ديگر هوسراني نکند. امير مومنان امام علي(ع) مي فرمايد: خدمت به نفس، بازداشتن آن از لذت ها و خواهش ها و ساختن و تمرين دادن آن به دانش ها و حکمت ها و وادار کردن آن به عبادت ها و پيروي از خداست و نجات نفس در اين امور است. (ميزان الحکمهًْ، ج 10، ص 384)

6- مخالفت با کارهاي نفس پسند: امام کاظم(ع) در حديثي زيبا راه مبارزه با نفس را اينگونه بيان مي کند:

اذا مربک امران لاتدري ايهما خير و صواب، فانظر ايهما اقرب الي هواک فخالفه، فان کثير الصواب في مخالفه هواک؛ هرگاه دو کار برايت پيش آمد که ندانستي کدام يک بهتر و درست تر است، نگاه کن کدام يک از آنها به هوس و ميل قلبي تو نزديک تر است، با همان مخالفت کن، چرا که در مخالفت نفس، خير بسيار نهفته است. (تحف العقول، ص 397)

روزنامه كيهان، شماره 21106 به تاريخ 23/4/94، صفحه 8 (معارف)