انقلاب هاي رنگي، اصلاحات، تغييرات
حمید رضا اسماعیلی
گرچه شاید نتوان تعریفی کامل و جامع و مانع از مفهوم انقلاب رنگی ارائه داد، چنان که بسیاری از مفاهیم علوم انسانی چنین اند، اما می‌توان به برخی ویژگی‌های آن اشاره کرد. از طرف دیگر، از آنجا که انقلاب رنگی، انقلابی تمام عیار نیست که تمام ساختارها را دگرگون کند و همچنین دارای روش‌های خشونت آمیز کمتری در قیاس با انقلاب‌های معمولی است، کاربرد مفهوم «انقلاب مخملی» را درباره آنها دور از صواب نمی‌دانیم. گرچه ممکن است برخی میان انقلاب رنگی و انقلاب مخملی به تفاوت هایی معتقد باشند.
آن چه انقلاب رنگی وگاهی گلی خوانده می‌شود در حقیقت مجموعه تغییراتی است که درحد فاصل مفهوم انقلاب و مفهوم اصلاحات قرار می‌گیرند. به این اعتبار، برای آن که وارد نزاع لفظی بر سر معنای انقلاب رنگی و مخملی نشویم، هر دو را به یک معنا به کار می‌بریم اما با ذکر این توضیح که این نوع از انقلاب‌ها دارای دو چهره و وجهه هستند. نخست، تغییر بدون خشونت یک دولت و انتقال قدرت از حاکمان به مخالفان از طریق غیرقانونی و بر اثر فشار جنبش‌های اجتماعی. دوم، تغییر ساختار حکومت که البته با مقداری خشونت نیز همراه است. حال ممکن است برخی چهره دوم را همان تعریف «انقلاب مخملی» بدانند، اما در این نوشتار هر دو به یک معنا به کار رفته‌اند.
با این همه و با توجه به تجربه هایی که بدین نام خوانده می‌شوند می‌توان مجموعه مولفه‌هایی را به عنوان عناصر مشترک در انقلاب‌های رنگی مشخص کرد که عبارتند از:
1. بروز اعتراض‌ها و ناآرامی‌های اجتماعی از طریق مشارکت مستقیم مردم و رهبران مخالف: در این انقلاب‌ها تغییرات از طریق ناآرامی‌های مدنی به وقوع می‌پیوندد. در جریان اعتراضات، مردم در کمپین‌های انتخاباتی قبل و بعد از انتخابات شرکت می‌کنند و با برگزاری راهپیمایی‌ها و تجمعات خواسته‌های خود را دنبال می‌کنند.
2. استفاده نمادین از یک رنگ به خصوص: یکی از مشخصه‌های مشترک انقلاب‌های رنگی، همان طور که از نام آنها پیداست، استفاده نمادین آنها از یک رنگ به خصوص است. این اقدام کارکرد هویت بخشی و انسجام دهی به مخالفان و هوادارانشان را دربر دارد و معترضان در جریان این انقلاب‌ها به منظور ایجاد همبستگی نمادین در برگزاری راهپیمایی‌های اعتراض آمیز و دیگر برنامه هایشان از وسایل و پوشش و نمادهایی با آن رنگ بهره می‌برند. مثلاً در اوکراین رنگ نارنجی، در گرجستان رنگ سرخ و در قرقیزستان رنگ صورتی، رنگ نمادین انقلاب بود.
3. وابستگی به بیگانه: نفوذ و حضور قدرت خارجی و ارتباطی با نهادهای درون حاکمیتی از طریق برقراری ارتباط با نخبگان جوامع، خصوصیت مشترک دیگر انقلاب‌های رنگی است. تا آنجا که می‌توان گفت انقلاب رنگی معمولاً با حمایت و دخالت مستقیم بیگانگان همراه است.
4. تغییر دولت‌ها و رویه‌ها به جای تغییر حکومت و نظام سیاسی: در همه کشورهایی که با این پدیده مواجه شده اند، پس از وقوع انقلاب، حکومت و ساختار سیاسی تقریباً دست نخورده باقی مانده، اما دولت به یک دولت غرب گرا تبدیل شده است.
اما به جز این ویژگی‌هایی که در انقلاب‌های رنگی مشاهده می‌شود، نگاهی به جوامعی که انقلاب‌های رنگی در آنها به وقوع پیوسته اند نشان می‌دهد که آن کشورها از ویژگی‌های زیر نیز برخوردار بوده‌اند:
1. وجود دولت‌های نوپا و متزلزل: در این کشورها دولت‌های حاکم که به دلیل فروپاشی بلوک شرق به تازگی پا گرفته بودند به دلیل نداشتن الگوی مناسب حکومتی که با نیازهای جامعه منطبق باشد، دچار سردرگمی و تزلزل حکومتی بوده اند و همگی از دخالت‌های روسیه و میراث امپریالیسم شوروی نارضایتی داشته‌اند.
2. مشکلات ساختار داخلی درون حکومت: در اکثر این کشورها مناسبات ساختاری حکومت به صورت دقیق تعریف نشده و نظام سیاسی یک دوران گذار از سیستم کمونیستی به شدت تمرکزگرا، به سوی سیستم غربی را پشت سر می‌گذاشته است.
3. وجود تعارض‌های اجتماعی: پایین بودن رفاه اجتماعی اکثریت و وجود نوعی تعارض‌های نژادی، قومی، محلی و مذهبی دیگر خصوصیت مشترک کشورهایی است که تجربه انقلاب رنگی را از سر گذرانده اند. در ادامه برای دریافت بهتر از مفهوم «انقلاب رنگی» لازم است اندکی به تجربه برخی کشورهایی که این انقلاب را مشاهده کرده اند، یعنی گرجستان، اوکراین و قرقیزستان اشاره کنیم. در گرجستان که تحولات آن به «انقلاب گل رز» مشهور است، آمریکا و متحدان اروپایی از طریق بنیاد سوروس و موسسات غیردولتی، به ساماندهی یک انقلاب رنگی در این کشور پرداختند تا سلطه ناتو بر گرجستان، به عنوان حیاط خلوت روسیه، گسترش یابد. در انتخابات پارلمانی نوامبر 2003، دو ائتلاف به رقابت پرداختند: «ائتلاف گرجستان نو» و «ائتلاف تروئیکای گرجستان». در کوران رقابت انتخاباتی، بنیاد سوروس پیروزی ائتلاف تروئیکا را پیشاپیش اعلام کرد. اما پس از انتخابات، نتایج شمارش آرا بر پیروزی «ائتلاف گرجستان نو» دلالت می‌کرد. با اعلام نتایج اولیه انتخابات تروئیکای گرجستان به نتیجه انتخابات اعتراض کرد و دولت را متهم به تقلب در انتخابات کرد. این ائتلاف که از طریق رسانه‌های آمریکایی و اروپایی حمایت می‌شد، هواداران خود را به مبارزه منفی و نافرمانی مدنی فراخواند. در نتیجه جنبشی به نام «کامارا» توانست پانزده هزار نفر را در پایتخت سازماندهی کند. آنان چند روز در مقابل ساختمان‌های دولتی از جمله ریاست جمهوری تجمع کردند و طبق برنامه به پلیس و ارتش گرجستان شاخه‌های گل رز اهدا می‌کردند. در روز افتتاح پارلمان این کشور و در حالی که رهبر ائتلاف گرجستان نو، یعنی شواردنادزه مشغول سخنرانی بود، مخالفان به رهبری ساکاشویلی، از رهبران ائتلاف تروئیکا، بدون مقاومت پلیس وارد پارلمان شدند و اجازه ندادند «ائتلاف گرجستان نو» قدرت را در دست بگیرد. سرانجام با موافقت مقامات روسی، شواردنادزه مجبور به استعفا شد و انقلاب گل رز به پیروزی رسید. به طور کلی فرایند عملیاتی شدن انقلاب گل رز موارد زیر را شامل می‌شود: تزریق کمک‌های مالی آمریکا و غرب به مخالفان حکومت گرجستان، حمایت تبلیغاتی وسیع آمریکا و غرب از ائتلاف تروئیکای گرجستان و جهت بخشی به اذهان عمومی، متهم کردن نظام حاکم در گرجستان به فساد مالی، سیاسی و ناکارآمدی، افزایش انتظارات و مطالبات عمومی در جریان مبارزات انتخاباتی، متهم کردن دولت گرجستان به تقلب در انتخابات، از پیش برنده اعلام کردن جریان متمایل به غرب، درخواست بازشماری آرا در عین فشار به دولت برای به رسمیت شناختن پیروزی مخالفان، فراخوان مخالفان به مبارزه منفی و نافرمانی مدنی و تصرف پارلمان و اماکن دولتی و به تعطیلی کشاندن اداره‌ها.
اما در «انقلاب نارنجی» اوکراین که به نوشته نیویورک تایمز دولت بوش دست کم 65 میلیارد دلار در آن هزینه کرد، اوضاع بدین ترتیب بود که در سال 2004 و در جریان انتخابات ریاست جمهوری، هیچ یک از نامزدهای انتخاباتی نتوانستند حدنصاب لازم را در مرحله اول کسب کنند. یانکویچ نخست وزیر وقت و هوادار روسیه در دور اول 88/39 درصد و ویکتور یوشچنکو نامزد مورد حمایت آمریکا و غرب 22/39 درصد آرا را به دست آوردند. در نتیجه انتخابات به دور دوم کشیده شد. در مرحله دوم بنا بر اعلام غیررسمی، یانکویچ با کسب 46/49 درصد آرا بر یوشچنکو که 61/46 درصد آرا را کسب کرده بود پیروز شد. اما این نتیجه از سوی یوشچنکو و طرفدارانش مورد قبول قرار نگرفت و آنان دولت را به تقلب در انتخابات متهم کردند. با اعلام نتیجه انتخابات «جنبش پارا» که از مدت‌ها قبل با حمایت مالی و تبلیغاتی آمریکا سازماندهی شده بود با حضور در خیابان‌های «کی ی ف» اقدام به تحصن و تظاهرات کرد. متحصنین که تی شرت، بازوبند، کمربند و هدبند نارنجی بر تن داشتند و با خود پرچم‌های نارنجی حمل می‌کردند خواستار اعلام پیروزی یوشچنکو از سوی کمیسیون انتخابات شدند. اما کمیسیون انتخابات پیروزی یانکویچ را رسماً اعلام کرد و با اصرار این کمیسیون پارلمان اوکراین نیز نتیجه انتخابات را به تصویب رسانید.