كلمات كليدي : عهد، پيمان، قرارداد، نذر، وفاء
نویسنده : حسين دانش
عهد در لغت به معنای پاسداری و سرکشی کردن و حفظ چیزی می‌باشد[1]و در اصطلاح به قراردادها و پیمان‌هایی که باید آنها را حفظ کرد و دقیقاً رعایت نمود عهد گفته می‌شود.[2]
اهمیّت و ضرورت بحث
مهمترین سرمایه یک جامعه اعتمادی است که افراد به یکدیگر دارند و هر چیزی که این اعتماد و همبستگی را تقویت کند، مایه سعادت و پیشرفت جامعه است و هر آنچه که به آن لطمه بزند، عامل شکست و بدبختی است.
از مهمترین اموری که اعتماد عمومی و خصوصی را شکوفا می‌کند وفای به عهد و پیمان است که از فضایل مهم اخلاقی محسوب می‌شود و به عکس، پیمانشکنی از بدترین رذایل اخلاقی است.
عهد در قرآن
قرآن بارها در آیات مختلف به این مطلب اشاره دارد حتی در میان اقوام جاهلی پایبندی به عهد و پیمان از وظائف حتمی شمرده شده و در آیات قرآن و روایات اسلامی نیز این مسـأله به صورت گستـرده مطرح شـده و با قوی‌ترین تعبیرات و بیان‌ها بر لزوم وفای به عهد تاکید شده است، خداوند متعال در سوره مؤمنون و در شرح
صفات مؤمنان راستین می‌فرماید:
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ»(مؤمنون/1)
ودر ادامه به هفت صفت از مهمترین و اساسی‌ترین صفات مؤمنان اشاره نموده و می‌فرماید:
« وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ » (مؤمنون/8)
«و آنها که امانتها و عهد خود را مراعات می‌کنند»
ونیز در سوره اسراء درباره لزوم وفای به عهد تعبیر تازه‌ای آورده و می‌فرماید:
« وَأوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولاً » (اسراء/ 34)
«به عهد (خود) وفا کنید که از عهد سؤال می‌شود»
وفای به عهد در روایات اسلامی
در حدیثی از پیامبر اعظم (ص) چنین آمده است:
«اَقْرَبُکم غداً مِنِّی فی المَؤقِفِ اَصْدَقُکم للحَدیثِ وادّاکُمْ لِلاَمانةِ واَوفاکُم بِالعَهدِ واَحْسَنُکُم خُلْقاً
واَقْرَبُکُم مِنَ النَاس»[3]
«در فردای قیامت در عرصه محشر کسی به من نزدیک‌تر است که از همه راستگوتر، امین‌تر، وفاء کننده‌تر به عهد، و از همه خوش اخلاق‌تر و نزدیک‌تر به مردم باشد»
امیرمؤمنان علی (ع) در فرمان مالک‌اشتر به اهمیت این مسأله در اسلام و جاهلیت اشاره دارند و آن را مهمترین و عمومی‌ترین مسأله می‌شمرند و تأکید می‌کنند که حتی مشرکان نیز به خاطر عواقب دردناک پیمانشکنی به این امر پایبند بوده‌اند.[4]
آثار فردی و اجتماعی وفای به عهد
وفای به عهد سرمایه‌های دیگران را به سوی انسان سرازیر می‌کند و حتی در جهات مادی زندگی را رونق می‌بخشد به همین دلیل تمام دولت‌های جهان برای این که بتوانند از رونق اقتصادی خوبی برخوردار گردنند. سعی می‌کنند به عهد و پیمانهای خود پایبند باشد والا منزوی خواهند شد. اگر مسأله وفای به عهد و میثاقهای فردی و بین‌المللی حتی برای یک روز کنار گذاشته شوند شیرازه زندگی همه گسسته شده و پیشرفت جامعه انسانی عملاً متوقف می‌گردد.[5]
اقسام عهد و پیمان
عهد انواع و اقسامی دارد که از یک نظر می‌توان آن را به سه قسم تقسیم کرد:
1. عهد با خدا
2. عهد با مردم
3. عهد با خویشتن
در عهد با خداوند بسیاری از فقهاء در کتب فقهی خود در کنار مباحث نذر، بحث عهد را عنوان کرده‌اند و عهد با مردم هر گونه قرارداد و پیمانی را شامل می‌شود. و چنانچه در قالب شرع و عقل درآید عمل به آن واجب است. اما عهدهایی که انسان با خودش کند به هنگام خودسازی و در طریق تکامل از صفات نیک و بسیار مؤثر و سازنده است.[6]