كلمات كليدي : پرخوابي، خواب، پرخوري، كسالت
نویسنده : اصغر صفرزاده
امروزه ثابت شده است که زندگى بشر بدون خواب و تجدید قوا غیر ممکن است و اشخاص و حیواناتى را که چند روز بى‌خواب نگاه داشته‌اند مشاعر خویش را از دست داده و بعضى مرده‌اند. خواب در موجودات زنده از قبیل انسان، حیوان، حشرات و حتى نباتات عمومیّت دارد. پدیدۀ خواب یک پیش آمد تصادفى نیست بلکه یکى از آثار قدرت و تدبیر خداى جهان آفرین است؛ خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«و از نشانه‌های او (خدا) خواب شما در شب و روز است.»[1]
معیار در پرخوابی
مقولۀ پرخوابی یک امر نسبی است که مقدار و میزان آن در مورد افراد و در زمانهای مختلف فرق می‌کند؛ مثلاً برای بچه‌ها و افراد کهنسال و گاهی در افراد بیمار مقدار خواب بیشتر از افراد جوان و میانسال می‌باشد و یا کسانی که دارای فعالیت زیادی هستند نسبت به افراد کم جنب و جوش، نیاز بیشتری به خواب جهت تأمین و بازسازی قوای خود دارند. به این خاطر پرخوابی نسبت به این افراد فرق می‌کند. در نتیجه هر فردی که بیش از اندازۀ مورد نیازش برای تجدید قوا، بخوابد دچار پرخوابی و عوارض آن می‌گردد.
پرخوابی از منظر سنت
پرخوابی در روایات معصومین به شدت نکوهیده شده است که به مواردی از آنها اشاره می شود:
پیامبر اکرم(ص) نگرانی خویش را از این خصلت چنین بیان می‌فرمایند:
«بر امت خویش بیشتر از هر چیز از شکم پرستی و پرخوابی و بیکارگی و بی‌ایمانی بیمناکم.»[2]
و در روایتی امام علی(ع) می‌فرمایند:
«چه تصمیم های روز را که خواب درهم شکند.»[3]
به این معنی که خواب، انسان را از دستیابی به تصمیم‌های بزرگی که در زندگی برای پیشرفت و سعادت خود می‌کشد محروم کرده و او را در وادی حیرانی و محرومیت رها می‌کند.
گر تو مرد عاشقى رو شرم دار خواب را با دیده‌ى عاشق چه کار
در روایات دینی از خواب به عنوان مستی نیز یاد شده است: امیرمؤمنان می‌فرماید:
«مستی چهار چیز است: مستی شراب، مستی مال، مستی خواب و مستی پادشاهی»[4]
در روایتی نیز امام صادق(ع) پرخوابی را یکی از عوامل عصیان و معصیت الهی شمرده اند:
«اولین معصیت‌هایی که نسبت به خدا انجام شد به شش چیز بود: به محبت دنیا و محبت ریاست و محبت طعام و محبت زنان و محبت خواب و محبت راحت.»[5]
عوامل مؤثر در پرخوابی
1ـ غفلت از روز جزا: که با نگرشی نادرست از زندگی، فقط به خوشی‌های این دنیا بسنده کرده و بی‌عاری و بی‌قیدی و تنبلی را سرلوحۀ زندگانی خویش کرده‌اند و حال آنکه باید بدانند:
کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش
وه که بس بی‌خبر از غلغل چندین جرسی[6]
2ـ پریشان حالی و درماندگی: کسانی که در گردونۀ زندگی کم آورده‌اند و راه برون رفت از آن را نمی‌دانند برای فراموش کردن آن مشکلات، معمولاً به خواب پناه می‌برند تا هر چند برای مدتی از آنها خلاصی یابند. غافل از اینکه چنین راهکاری فقط مُسَکن بوده و علاج کار نیست و همچون کبکی هستند که سر خود را زیر برف کرده است.
3ـ پرخوری: امام صادق(ع) می‌فرماید: «خواب بسیار، از خوردن آب بسیار ناشى مى‌شود،( چرا که با خوردن زیاد آب، بلغم و رطوبات در مزاج انسان بیشتر می شود که موجب خواب می‌گردد) و خوردن آب بسیار، از خوردن غذاى بسیار ناشی می‌شود.»[7]
وقتی شکم از غذا پر می‌شود فکر کار نمی‌کند و خواب آلودگی مسلط می‌شود؛ دل و مغز، میدان خیالات و اوهام می‌گردد. کسانی که به پرخوری و اختلاط زائده مبتلا هستند وهم و خیال بیشتر بر آنها استیلا یافته خوابهای وحشتناک می‌بینند.[8]
4ـ فساد مزاج و افزایش اخلاط چهارگانۀ[9]: که سیستم بدن را به هم می‌زنند و موجب خواب آلودگی شخص می‌گردند.
5ـ رفیق خوشخواب: مصاحبت باعث تأثیر اخلاق و رفتار افراد در دوستان و همنشینان آنان می‌شود.
6ـ منظم نبودن زمان خواب و بیداری: وقتی کسی شب دیر می‌خوابد در روز برای جبران آن نیاز به خواب زیاد دارد؛ زیرا برای جبران یک ساعت بی‌خوابی شب، نیاز به چندین ساعت خواب روزانه هست.
آثار سوء پرخوابی از منظر پزشکی
خواب باید به حد اعتدال باشد اما اگر از حد بگذرد مخصوصاً خواب در روز[10] و به ویژه در زمستان و برای کسی که به آن عادت نداشته باشد موجب بروز امراض رطوبی و افزایش نزولات (منظور از نزولات به عقیدۀ قدما رطوبت‌هایی است که از قسمتهای بالای بدن به پایین کشیده شده باعث بروز عوارضی در بدن می‌شود)، بزرگی طحال، بدبویی دهان، کمی قوت بدن (چون مزاج خواب، سرد و تر است و در اثر زیادی خواب، رطوبت و تری بر مزاج چیره می‌شود که به دنبالش سستی قوای نفسانی و بدن را در پی دارد.[11])، کمی اشتها به غذا و کندی ذهن و از بین رفتن شادابی رخسار می‌شود.
البته ناگفته نماند که بیداری زیاد نیز سبب از بین رفتن رطوبات بدن و موجب خشکی بدن گشته، مانع گوارش و موجب فساد و برهم خوردن مزاج است و اگر بسیار ادامه یابد به جنون و دیوانگی می‌انجامد.[12]
آثار پرخوابی در روایات
برای پرخوابی آثار و نتایج ناگواری بیان شده است که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
1ـ فقر در قیامت: از حضرت رسول خدا(ص) نقل شده است : «از خواب بسیار برحذر باشید؛ زیرا خواب زیاد آدمی را در قیامت فقیر می‌کند.»[13]
2ـ منفور درگاه الهی: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «خوردن بدون گرسنگی و خواب بدون خستگی و خندۀ بدون تعجب، نزد خدا به سختی منفور است.»[14]
3ـ جلب ضرر و زیان: امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «خوردن و خواب بسیار، جان را تباه و زیان را جلب نماید.»[15]
4ـ ضایع کردن عمر: از آنجا که دنیا مزرعۀ آخرت است و آنچه را در این عالم بکاریم ثمره و نتیجه‌اش را در آن عالم خواهیم یافت با افزایش خواب، عمر -این سرمایۀ گرانقدر- را از کف داده و دست خالی گام در آن وادی می‌نهیم. امام علی(ع) می‌فرماید: «وای بر آن که به خواب رفته، که چه اندازه زیانکار است؛ هم عمرش کوتاه و هم مزدش کم است.»[16]
5ـ محروم شدن از نماز شب: با افزایش خواب، افراد از نماز شب که در آیات و روایات با عظمت از آن یاد شده و آثار و نتایج شگفت انگیزی برای آن بیان داشته‌اند محروم خواهد بود.
6ـ قساوت قلب: پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: غذایتان را با یاد خدا و نماز ذوب (هضم) کنید و پس از آن نخوابید که دلهایتان سخت شده قساوت پیدا می‌کنند.[17]
7ـ ایجاد روحیۀ نخوت و کسلی در جامعه: روحیات و خصلتهای بشری در مواجهه با همدیگر منتقل شده، تأثیر خود را برجای می‌گذارد.
علاج پرخوابی
برای علاج این مشکل باید از دو طریق وارد عمل شد تا نتیجۀ مورد نظر را به دست آورد: اولی علاج علمی و دیگری علاج عملی.
علاج علمی آن است که در آثار شوم و عواقب ناگوار پرخوابی با دیده‌ایی عمیق بنگرد و مراتب والایی را که می‌تواند در نتیجۀ مقدار خواب مناسب(نه پرخوابی) به دست آورد سرلوحۀ آرزوها و اهداف خویش قرار دهد و با تمام توان به سوی دستیابی به آنها گام بردارد.
علاج عملی چنین است که در عوامل این خصلت دقیق شده با درخواست توفیق از درگاه باریتعالی بر ضد آنها عمل کند؛ زیرا با رفتن علل واسباب آن، خود این رذیله هم برطرف خواهد شد؛ به این خاطر سعی در ذکر و فکر روز قیامت و حساب و کتاب آن دیار کند و نیک بیاندیشد که « از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود، به کجا می‌روم آخر ننمایی وطنم»
اگر دچار مشکلاتی هستند که آنها را به خود مشغول کرده و از حل آنها عاجزند با اندیشمندان مرتبط با آن امور مشورت کرده و هر چه سریعتر در حل آن بکوشند.
برای علاج پرخوری که از عمده دلایل پرخوابی است ابتدا بایستی در منافع کم خوری و مضرات زیاده خوری تأمل کرده، آنگاه مردانه وارد عمل شود و برای از بین بردن بلغم و رطوبات که بیشتر از خوردن آب زیاد گریبانگیر شخص می‌شود باید از کم خوری شروع کند و بداند که خوردن نان خشک و مویز (نوعی کشمش) ـ البته نه در حدی که خود آن تشنگی بیاورد ـ و همچنین مسواک زدن، بلغم بدن را کاهش می‌دهد[18] و برای علاج فساد مزاج و تنظیم کردن اخلاط چهارگانه‌اش باید به افراد زبده و کارشناس رجوع کند تا از این بلا رهایی یابد.
خواب و خورت زمرتبه‌ى خویش دور کرد
آنگه رسى به عشق که بى‌خواب و خور شوى[19]