كلمات كليدي : شكر، حمد، كفران
نویسنده : زينب طاهري
در هر نفسی از زندگی، شکری نهفته است و در هر شکری هزاران شکر دیگر آشکار می‌شود که عظیم‌ترین شکر نعمت، پرهیز از گناهان است.
اصل این ماده(شکر) اظهار کردن تقدیر[1] و مقلوب از- کشر- است یعنى کشف و آشکار نمودن[2]و نیز به معنای ثنای بر منعم[3]و ظهور چیزى[4]آمده است.
در اصطلاح شکر به گونه‌های مختلفی تعریف شده است؛ «سپاس و ثنای نیکو گفتن خدا و هر محسن را به احسانش[5]»، «اعتراف کردن به نعمت[6]»، « شناخت احسان ونشر آن[7]»، «شناخت نعمت و اثر منعم[8]»، « تصوّر نعمت و اظهار آن [9]»، « شناخت نعمت منعم، شاد بودن به آن، عمل کردن به مقتضای آن شادی به وسیله در دل داشتن خیر منعم و ستودن او و بکار بردن نعمت در طاعت او[10]» و « صرف نعمت‌های خداوند سبحان است در آن راهی که برای آن آفریده شده و تعظیم منعم به نعمتهایش به این است که آن نعمتها را وسیله معصیت و نافرمانی آن منعم قرار ندهد.»[11]
نقطه مقابل شکر،کفران به معنای مخفى کردن و پوشیده نگهداشتن نعمت است.[12]
فرق شکر و حمد
1 - حمد را براى نعمت و غیر آن به جا مى‌آورند ولى شکر را فقط در مقابل نعمت استعمال مى‌نمایند.[13]
2- حمد را در مقابل نعمتى که به خود انسان یا دیگرى نصیب شود قرار می‌دهند ولى شکر را فقط براى نعمتى که به خود انسان برسد استعمال مى‌کنند.[14]
3-«حمد» تنها ستایش با زبان است ولى «شکر» سپاس با قلب و زبان. [15]
4-نقیض «حمد»، «ذمّ» است و نقیض «شکر»، «کفران» مى‌باشد.[16]پس حمد، جامع معناى شکر است.[17]
وجوب عقلی شکر
شکر منعم عقلاً از لوازم انسانیت می‌باشد و لو اینکه آیات و روایاتى هم در این باره نباشد باز هم لازم خواهد بود. ولى شکر نعمتهاى خدا چنانکه در این آیه شریفه «اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ»[18]بصورت امر صادر شده از واجبات بشمار می‌رود. اما نسبت به دیگران به قدرى از مستحبات مؤکد محسوب می‌شود که انسان گمان میکند واجب است.[19] پس بر هر نعمتى شکرى واجب است حتى به نعمت توفیق شکر گذارى و این امر عقلى است و اوامر شرعیه ارشاد بحکم عقل است.[20]
مراتب شکر
برای شکر سه رکن است:
اول؛ شناخت منعم و صفات لایقه به او... این شناخت کامل نشود مگر آنکه بداند که تمام نعمت‌های ظاهره و خفیه از حق تعالی است.
دوم؛ حالتی که به موجب این شناخت برای انسان حاصل می‌شود و آن خضوع و تواضع و سرور به نعمت است از جهت آنکه هدیه‌ای است که عنایت منعم به او را می‌رساند...
سوم؛ عملی است که نتیجه این حالت است. زیرا این حالت وقتی در قلب پیدا شد یک حالت نشاطی برای عمل که متعلق است به قلب و زبان و دیگر جوارح حاصل میکند.[21] شکر قلبى به این معنى که قلباً معتقد باشد که همه نعمتها از جانب حق و مستند به اوست.[22] شکر زبان و آن ثناگوئى در مقابل نعمت است.[23] شکر به سایر جوارح و آن جبران نعمت است به قدر ارزشی که آن نعمت دارد که در نتیجه به عاجز بودن در شکر نعمتها می‌انجامد.[24]
اظهار عجز از شکر
عاجز بودن در شکر نعمت‌های خداوند اینگونه است که در اوصاف کمالیه خداوند هر قدر آدمی تلاش کند که به درک آن برسد به نتیجه نرسیده و در پایان اقرار به عجز از ادراک آن کمال میکند همچنین در مراتب شکر هر چند آدمی بیشتر شکر میکند می‌داند که در هر شکری چندین هزار شکر دیگر بر او لازم می شود و اقرار میکند که از عهده شکر او بیرون نتوان آمد.[25]شکر واقعی، منتهی به عجز از شکر می‌شود و بالاترین مرتبه شکر، اعتراف به عجز از شکر است.[26]
اما با این حال باید به اندازه توان خود شاکر باشد و در مقام شکر، از خود اظهار عجز بنماید؛ چنانکه اهل بیت (علیهم السلام) از جمله در مناجات شعبانیه و امام زین العابدین در صحیفه سجادیه به ما تعلیم فرمودند.[27]
موارد شکر
براى شکر نعمت شش مورد ذکر نموده‌اند:
1- هر وقت خداوند نعمتى بانسان عنایت فرماید.
2- هنگامى که بلائى از انسان دفع نماید.
3- هر موقع متذکر نعمتى از نعم الهى بشود.
4- هر موقع که متذکر دفع بلائى بشود.
5- هر وقت موفق بعبادت و عمل خیرى گردد.
6- هر وقت از گناه و فعل قبیحى حفظ شود.[28]
شکر بحسب مفهوم آن که «صرف الشی‌ء فیما خلق لاجله» باشد در همه حال و در هر مورد ثابت است.[29]
زمینه های شکر
همه نعمتها و عنایات خدا حتی شکر گزاری، شکر به درگاه خدا را می‌طلبد و زمینه شکر را فراهم می‌نماید که زبان از ذکر آنها قاصر است اما می‌توان از باب نمونه به امور ذیل اشاره کرد:
نعمت آب[30]، آبادانی زمین [31]، آرامش، روز وشب[32]،احسان[33]، همسر، فرزند،[34] امنیت، ایمان، بینایی، تأمین معیشت، علم و...[35]
راه تقویت شکر گزاری
راه تحصیل شکر گزاری به چند امر است:
اول؛ معرفت و تفکر در انواع نعمتها.
دوم؛ نظر کردن به پایین‌تر از خود در امر دنیا و به بالاتر از خود در امر دین.
سوم؛ حضور در قبرستان و یاد مرگ.
چهارم؛ یادآوری مصیبت‌های گذشته که به سبب آن گمان هلاک می‌برد اما نجات یافت.
پنجم؛ در هر مصیبت و بلایی خدا را شکر کند که بلایی بزرگتر به او نرسیده است.[36]
آثار شکر
1-ارزش آفرینی
اگر کسی به شکر گزاری اقدام کند نه تنها مورد سپاس پروردگار قرار می‌گیرد بلکه ارزش ویژه‌ای برای او قائل شده و پندهای او را برای مردم بازگو میکند؛ همانگونه که لقمان حکیم به این مقام نائل شد.[37]
2- استفاده از آیات خدا
«این گونه آیات (خود) را براى آنها که شکرگزارند، بیان مى‌کنیم»[38]
3-افزایش نعمت
یکی دیگر از آثار شکر این است که هر گاه خداوند به قومى نعمتى ببخشد و آنها سپاسگزارى کنند خداوند بر نعمت ایشان مى‌افزاید.[39]
امیر المؤمنین على(ع) در اشاره به همین معنى مى‌فرماید:
«هر گاه نعمتهاى خداوند به شما روى آورد با کمىِ شکر نعمتها را از خود دور نسازید.»[40]
اما اینکه با شکر، نعمت افزون[41] می‌شود، قرآن در این زمینه می‌فرماید:
«اگر شکرگزارى کنید (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود»[42]
پس مولای حکیم هر گاه ببیند که بنده حق نعمتهایش را ادا می کند او را سزاوار انعام خویش می‌بیند و نعمتهایش را افزون میکند والا از او باز می‌دارد.[43]
4و5-برگزیدگی وهدایت
از جمله آثاری که بر شکر کردن مترتب می شود،برگزیده شدن وهدایت است، به سبب همین، خدا حضرت ابراهیم (ع)را از میان میلیونها افراد بشر همزمان با وى برگزید[44]و او را هدایت گردانید بطریق مستقیم براهی که سر انجام آن قرب جوار ربّ العالمین است.[45]
«شکرگزار نعمتهاى پروردگار بود خدا او را برگزید و به راهى راست هدایت نمود!»[46]
6-تداوم نعمت
شکر موجب دوام نعمت می شود، به خاطر اینکه شکر به منزله قید و بندی برای نعمت است و نعمت با شکر دوام می‌یابد و باقی می‌ماند و با ترک شکر از بین می‌رود.[47]
حضرت صادق(ع) فرمود: مکتوب است در تورات که "شکر گزارى کن کسى را که انعام فرموده بر تو و انعام کن بر کسى که سپاسدارى کند تو را. پس بدرستى که زوال نیست براى نعمتها هر گاه شکر کنى آن را و بقائى نیست براى آن هرگاه کفران کنى آن را."[48]
7-رضایت خدا
شکر، کلید رضایت خداست.[49] اگر شکر گزار باشید مورد رضایت و پسند خاطر حضرتش خواهید بود[50] لذا می‌فرمایند:
«اگر شکر او را بجا آورید آن را براى شما مى‌پسندد!»[51]
8-شکر خدا
از آثار شکر این است که اگر شما شکر کنید خداوند هم نسبت به شما شاکر است.[52]
«اگر شکرگزارى کنید و ایمان آورید؟ خدا شکرگزار و آگاه است.»[53]
9-قبولی اعمال[54]
امام صادق(ع) می‌فرماید: «اگر مؤمنى به خاطر نعمتى که خدا به او ارزانى داشته است، در غیر حال نماز، سجده شکر بجاى آورد، خداوند به پاداش این عمل... و ده گناه از نامه اعمال او پاک مى‌کند...»[55]
موانع شکر
1- کمی معرفت به اینکه همه نعمتها از خداوند سبحان است.
2- کمی معرفت به اقسام نعمتها
3- جهل به حقیقت شکر[56]
4-غفلت
5- عادت کردن به نعمت مثل نعمت هوا[57]
6-آسایش[58]
7- ابلیس [59]
در این آیات می خوانیم که: ابلیس قسم خورد که غرض خلقت آدمیان را که همان شکر است در آنان نقض نموده و از بین مى‌برد و آنان را بجاى شکر وادار به کفران مى‌سازد. [60]
8-اجابت دعا [61]
9- شرک و کفر و...
نمونه های شکر عملی
1- نماز، بهترین نمونه شکر خداوند است.[62]
2- روزه چنان که پیامبران الهی به شکرانه نعمت های خداوند، روزه می‌گرفتند.
3-خدمت به مردم
4-قناعت.
5-6- یتیم نوازی و کمک به محرومان
خداوند به پیامبرش می‌فرماید: به شکرانه اینکه یتیم بودی و ما به تو مأوی دادیم پس یتیم را از خود مران و کمک به محرومان کن. [63]
7- تشکر از مردم[64]
هر نوع عمل خیر دیگری... [65]