كلمات كليدي : استغفار، توبه
نویسنده : زينب طاهري
استغفار در لغت از ماده غفر[1] مصدر باب استفعال به معنى پوشانیدن و محو آثار خطاء است[2]و در اصطلاح طلب غفران نمودن با زبان و عمل[3]است و طلب مغفرت در صورتى محقّق مى‌شود که ندامت قلبى و پشیمانى از خطایى که واقع شده است حاصل گردد.[4]
نخستین مرتبه تقوى، بیزارى از زشتیها و انگیزه‌هاى نفسانی مى‌باشد که با خرد، منافات دارد. این مرتبه، همان مقام استغفار است.[5]استغفار درجه بلند مرتبگان و صدای استغفار خوش‌ترین صدا در نزد پروردگار است.
توبه و استغفار
استغفار طلب آمرزش است و او مقرون به توبه است.[6] حال فرق میان توبه و استغفار این است که:
1- استغفار، طلب آمرزش است بوسیله دعا، توبه یا ... ولى توبه پشیمانى از معصیت و تصمیم بر عدم تکرار آن است.[7]
2- استغفار، طلب مغفرت مى‌باشد براى گناهان گذشته، نه گناهان آینده ولى توبه، طلب مغفرت از گناهان گذشته و تعهد بر ترک گناهان آینده است.[8]
3- در توبه درخواست لقاء خدا و درک وصل او است، ولى در استغفار درخواست آمرزش خود و رفع موانع و حجاب‌ها است.[9]
4- توبه مختص به گنهکار است که حقیقتاً از عمل خود پشیمان است و لکن استغفار دعاء است بمعنى طلب مغفرت.[10]
شرایط استغفار
حضرت على (ع) فرمودند: مى‌دانى معناى استغفار چیست؟ استغفار درجه والا مقامان است و داراى شش معنا است، اوّل- پشیمانى از آنچه گذشت، دوّم- تصمیم به عدم بازگشت، سوم- پرداختن حقوق مردم چنانکه خدا را پاک دیدار کنى که چیزى بر عهده تو نباشد، چهارم- تمام واجب‌هاى ضایع ساخته را به جا آورى پنجم- گوشتى که از حرام بر اندامت روییده با اندوه فراوان آب کنى چنانکه پوست به استخوان چسبیده، گوشت تازه بروید. ششم- رنج طاعت را به تن بچشانى چنانکه شیرینى گناه را به او چشانده بودى. پس آنگاه بگویى استغفر اللَّه! [11]
علامه طباطبایی(ره) استغفار را مشروط به توبه و عمل صالح دانسته است[12]و می‌فرمایند: استغفار کسى مؤثر است که نخواهد آن عمل زشت را هم چنان مرتکب شود.[13]
پس استغفار به درگاه خداوند، زمینه نزول برکاتی را فراهم می کند اما این حکم شامل مشرکین[14] نمی شود. استغفار کردن برای منافقان به دلیل کفر و فسق آنها بی‌اثر می‌باشد.
آیه ای[15]خطاب به رسول گرامى(ص) می‌فرماید: چنانچه در باره منافقان طلب عفو و آمرزش نمائى و یا از این درخواست صرف نظر کنى یکسان است و چنانچه هفتاد بار براى آنان طلب عفو و مغفرت نمائى پروردگار آنها را نخواهد آمرزید؛ زیرا مغفرت و آمرزش عبارت از محو گناه است و تیره‌گى آن از صحیفه روان گناهکار زایل شود و صفاء یابد.
زمینه های استغفار
آنچه زمینه استغفار می شود به قرار ذیل می‌باشد:
1-آگاهی از آمرزش پذیری خداوند[16]، مقتضی درخواست آمرزش از او[17]
2-امید به رحمت خدا[18]
3-ایمان [19]
«فرشتگانى که حاملان عرشند... براى مؤمنان استغفار مى‌کنند...[20] »
4-توبه پذیری خدا
«پروردگارت را تسبیح و حمد کن و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه‌پذیر است»[21]
5-توجه به حکمت و عزت خدا
« پروردگارا!... ما را ببخش، اى پروردگار ما که تو عزیز و حکیمى![22]»
6-توجه به فرجام امور[23]
7-توجه به قدرت خدا[24]
8- توجه به ولایت خدا[25]
9-ذکر خدا[26]
10-مشاهده عذاب: «و چیزى مردم را بازنداشت از اینکه- وقتى هدایت به سراغشان آمد- ایمان بیاورند و از پروردگارشان طلب آمرزش کنند، جز اینکه ... یا عذاب (الهى) در برابرشان قرار گیرد»[27]
موانع استغفار
1-شرک و بت پرستی[28]
«و اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید...*گفتند:... و ما خدایان خود را بخاطر حرف تو، رها نخواهیم کرد!...»[29]
2-تقلید کورکورانه[30]
3-جهل
«ازپروردگار خود، آمرزش بطلبید...*گفتند: «اى شعیب! بسیارى از آنچه را مى‌گویى، ما نمى‌فهمیم!...»[31]
4-ظلم[32]
5-فسق [33]
6-لجاجت [34]
7-عصیان و نافرمانی [35]
آداب استغفار
1- استغفار در سحر:
«و در سحرگاهان، استغفار مى‌نمایند.»[36]
2-استغفار درشب جمعه:[37]
«بزودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى‌طلبم...»[38] علت اینکه حضرت یعقوب در همان حال براى آنها طلب آمرزش نکرد این بود که می‌خواست در سحر شب جمعه براى آمرزش آنها دعا کند[39]
3- از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است. [40]
«پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم! و اگر ما را نبخشى و...»[41]
4- اظهارایمان[42]:
«پروردگارا! ما ایمان آورده‌ایم پس گناهان ما را بیامرز، ...[43]»
5-توجه به ربوبیت خدا:[44]
«رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا ... »[45]
6-توجه به ولایت خدا:[46]
« پروردگارا! ... ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایى،...[47]»
7-توسل به انبیاءبرای آمرزش خواهی: [48]
« اگر این مخالفان ...به نزد تو مى‌آمدند و از خدا طلب آمرزش مى‌کردند و پیامبر هم براى آنها استغفار مى‌کرد خدا را توبه پذیر و مهربان مى‌یافتند» [49]
8-ذکرصفات کمال خدا در استغفار[50]:
«پروردگارا! مرا ببخش و رحمت کن و تو بهترین رحم کنندگانى! »[51]
9-یاد خدا:[52]
«و آنها که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا مى‌افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى‌کنند- و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟...»[53]
آثار استغفار
1- زمینه ساز آمرزش گناه:
« کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.»[54]
حضرت رضا(ع) فرمودند: «مثل استغفار (و ریختن گناهان بسبب آن) چون برگى است بر درختى که (در فصل پائیز آن درخت) بجنبد و آن برگ بریزد...»[55]
2-بهترین عبادت:
حضرت رضا(ع):
«استغفار و کلام لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بهترین عبادت است» [56]
3-بهترین دعا:
رسول خدا (ص) فرمود:« بهترین دعا استغفار است.»[57]
و زمینه ساز اجابت دعا:[58]
«پروردگارا! مرا ببخش و حکومتى به من عطا کن...پس ما باد را مسخّر او ساختیم...»[59]
4-نورانیت نامه اعمال:
امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه بنده بسیار استغفار کند نامه عملش بالا رود در حالى که می‌درخشد.»[60]
5- سبب افزایش توان: «اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوى او بازگردید تا... نیرویى بر نیرویتان بیفزاید!»[61]
6- زمینه ساز نزول باران، امداد با فرزند،مال ورونق کشاورزی:[62]«از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است * تا بارانهاى پربرکت آسمان را پى در پى بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد.»[63]
7- منشأ بهره مندی از امکانت خوب دنیا: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس بسوى او بازگردید تا شما را تا مدّت معیّنى (از مواهب زندگى این جهان) به خوبى بهره‌مند سازد...»[64]
رسول خدا (ص) فرمودند: «هر که استغفار کند خدا براى او از هر غمى گشایش و از هر تنگنائى مفرى پدید آرد. و او را از جایى که انتظار ندارد روزى دهد»[65]
8- سبب جلب رحمت و محبت خدا: «از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوى او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه‌کار) است!»[66]
«...چرا از خداوند تقاضاى آمرزش نمى‌کنید تا شاید مشمول رحمت (او) شوید؟!»[67]
9-مایه نجات از عذاب الهی: «...و (نیز) تا استغفار مى‌کنند، خدا عذابشان نمى‌کند»[68]
امیر مؤمنان (ع) فرمود: «در زمین دو وسیله براى امان از عذاب الهى است، یکى از آن دو از دست رفته و اینک به دوّمى متمسّک شوید، امّا امان اوّلى رسول اکرم(ص) است ولى امان دوّم استغفار است.»[69]
10-راه نجات:
حضرت على(ع): «شگفتا از کسى که ناامید باشد و نجات با اوست. پرسیدند نجات چیست؟ فرمود: استغفار.»[70]
11-قطع کننده ریشه شیطان:
رسول خدا(ص) فرمود: «استغفار و طلب آمرزش از خداوند، ریشه شیطان را قطع مى‌نماید.»[71]
12-جلاء دهنده دل:
رسول خدا(ص) فرمود: «قلبها را زنگارى است چون زنگ مس که باید با استغفار، جلایش دهید.»[72]
پس آنگاه که آدمی در اثر غفلت و یا طغیان هواهای نفسانی دچار گناه شد باید بی‌درنگ خود را در معرض رحمت واسعه الهی قرار دهد و از او آمرزش طلبد و با استغفار دل و جان خویش را شست و شو دهد.