كلمات كليدي : امر به معروف، نهي از منكر، معروف، منكر
نویسنده : زينب طاهري
آیین مقدس اسلام در کنار دیگر برنامه های فردی واجتماعی خود، از پیروانش می‌خواهد که نسبت به آنجه از دیگران می‌بینند بی‌تفاوت نباشند بلکه آنها را به سوی خوبیها فرا خوانده و از بدیها باز دارند. این دو وظیفه اساسی، امر به معروف و نهی از منکر نام دارد.
امر در لغت دو معنى دارد؛ یکى کار که جمع آن امور است[1] و دیگرى دستور و طلب که جمع آن اوامر است[2]. نقیض امر، نهی[3] به معنای زجر و منع [4]است. معروف از ماده «عرف» به معنای شناخته شده[5] و منکر از ماده «نکر» به معنی ناشناخته است.[6] امر در اصطلاح، اسمى است براى هر کارى که با عقل و شریعت نیکو شناخته شده[7] و منکر، ضد معروف و هر کاریست که عقل‌ها و خردهاى سلیم، زشتى آن را حکم می‌کند یا اینکه عقل‌ها در زشتى و خوبى آن کار سکوت می‌کنند، سپس دین و شریعت بدى و زشتى آن را بیان می‌کند[8]. پس امر به معروف یعنی فرمان دادن به نیکی و نهی از منکر، باز داشتن از بدی و ناپسندی است.[9]
شناخت معروف و منکر
بهترین راه شناخت معروف و منکر، مراجعه به شرع مقدّس و عقل سلیم است. بر این اساس هر چیزی را که شارع مقدس به آن امر کرد و مردم را به انجام آن تشویق نمود، آن چیز «معروف» و هرگاه شارع مقدّس، از چیزی نهی کرد و مردم را از انجام آن سرزنش نمود، آن چیز منکر است[10]و همچنین می‌توان برای شناخت معروف و منکر از عقل سلیم بهره برد.
از انواع معروف می‌توان به امور واجب و مستحب از قبیل ایمان، احیای مراکز دینی و مساجد، یتیم نوازی و...[11]و از انواع منکر به امور حرام و مکروه از قبیل غیبت، دروغ و...[12] اشاره داشت.
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر
الف) امر به معروف و نهی از منکر در قرآن
در قران آیات زیادی وجود دارد که به روشنی، جایگاه امر به معروف و نهی از منکر را یاد آوری می‌کند. در اینجا بنا به اهمیت این دو حکم الهی و نیز بهره‌مند شدن از چشمه جوشان قرآن، به چند آیه اشاره می‌شود:
1- «باید از میان شما، جمعى دعوت به نیکى و امر به معروف و نهى از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند»[13]
2- « شما بهترین امتى بودید که به سود انسانها آفریده شده‌اند(چه اینکه) امر به معروف و نهى از منکر مى‌کنید و به خدا ایمان دارید»[14]
3- «(به هر حال) با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکى‌ها دعوت نما و از جاهلان روى بگردان»[15]
4- «... آمران به معروف، نهى کنندگان از منکر و حافظان حدود(و مرزهاى) الهى،(مؤمنان حقیقى‌اند) و بشارت ده به(اینچنین) مؤمنان!»[16]
آیات مرتبط: سوره آل عمران، آیه 114 -سوره حج، آیه 40-41- سوره توبه، آیه 71.
ب) امر به معروف و نهی از منکر در روایات
در روایات از پیامبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) توصیه‌های زیادی به امر به معروف ونهی از منکر می‌شود که خود بیانگر اهمیت آن است.
1-پیامبر(ص) فرمود: اى مردم پیش از مردن توبه کنید و... امر به معروف کنید تا محفوظ بمانید. نهى از منکر کنید تا یارى شوید.[17]
2-امام محمد باقر(ع) فرمود: امر به معروف و نهى از منکر، دو آفریده از آفریده‌هاى خداوندند، کسى که آن دو را یارى کند (موجبات این دو امر مهم را فراهم سازد) خداوند او را عزیز نماید و کسى که آنها را ترک کند خداوند عزّ و جل ذلیل و خوارش گرداند.[18]
3-درة بن ابى لهب گوید: شخصى خدمت پیغمبر اکرم(ص) آمد در حالى که حضرت بر منبر بود پرسید: یا رسول اللَّه بهترین مردم کیست؟ فرمود آنکه مردم را امر به معروف و نهى از منکر کند و آنها را از خدا بترساند و به او علاقه‌مند سازد.[19]
4-امام علی(ع) فرمودند: امر کردن به معروف افضل عملهاى آفریدگان است.[20]
ج) امر به معروف ونهی از منکر در کلام بزرگان
تمامی علماء وبزرگان درباره امر به معروف و نهی از منکر بحثهای جامعی نموده‌اند که ما به عنوان نمونه، فرمایشات چند نفر از این دانشمندان را ذکر خواهیم کرد:
شهید اول: امر به معروف و نهی از منکر عقلا و نقلا واجب است و بر فرض که واجب عینی نباشد، واجب کفایی است.[21]
محقق حلی: امر به معروف و نهی از منکر واجب است به اجماع فقهاء ومسلمین.[22]
حضرت امام خمینی(ره): اقوی آن است که وجوب امر به معروف و نهی از منکر کفائی است؛ یعنی اگر کسی در موردی این مهم را انجام داد از دیگران ساقط می‌شود وگرنه همه مردم که در آن مورد سکوت کرده‌اند همه واجب الهی را ترک کرده‌اند.[23]
مقام معظم رهبری(مدظله العالی): مسئله امر به معروف، تکلیف همیشگی مسلمانهاست. جامعه اسلامی با امر به معروف و نهی از منکر زنده می‌ماند. قوام حکومت اسلامی به امر به معروف و نهی ازمنکراست.[24]
دراهمیت این موضوع همین بس که حفظ دین در همه ابعادش به اجرای آن بستگی دارد وحساب امر به معروف و نهی از منکر از حساب نماز و روزه و حج جدا است؛ زیرا آنها ضرری به منافع و هوسهای دیگران نمی‌زند ولذا کسی مخالفتی با آنها ندارد اما نهی از منکر مخالفت با انحرافات و هوسهای مردم است و قهرا گروهی در مقابل آن مقاومت می‌کنند.
دایره امر به معروف و نهی از منکر
برخلاف تصور بعضی که امر و نهی را مربوط به تذکرات فردی در گناهان شخصی می‌دانند، این دو واجب در مداری به وسعت تمام دین در حرکت هستند. لذا تمام عرصه‌های موجود در جامعه میدان امر به معروف ونهی از منکر است. در روایتی آمده است:
«بهما تقام الفرائض» یعنی قوام واجبات به امر به معروف ونهی از منکر است.[25]
وظایف آمرین به معروف و ناهین از منکر
1-نیّتش را برای خدا خالص کند و از او مدد بخواهد.
2-آگاهی به شروط امر به معروف ونهی از منکر داشته باشد و معروف ومنکر را بشناسد.
3- سخنش منطقی و کلامش ساده ومختصر ومفید باشد.[26]
4-خودش عامل به معروف و تارک منکر باشد وبه عیبهای خودش متوجه باشد.
5- با تفاوتهای اخلاقی و روحی مردم آشنا باشد.
6-نصیحت‌گر مردم باشد و با آنها با مدارا و رفاقت رفتار کنند.
7-در این امر شکیبا باشد و قضاوت عجولانه نداشته باشد.
8-دارای اعتدال و میانه روی باشد.[27]
شرایط امر به معروف و نهی از منکر
غالب فقیهان ومتکلمان برای این فریضه چهار شرط زیر را برشمردند:
1- آمر و ناهی، معروف ومنکر را بشناسند.
2-آمر و ناهی احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منکر را بدهند.
3-تارک معروف و عامل به منکر بر ادامه شیوه خود اصرار داشته باشد.
4-امر به معروف ونهی از منکر موجب ضرر و مفسده‌ای نباشد.[28]
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله متصور شده است:
1- انکار قلبی؛ یعنی ناراحتی خود را از منکر آشکار کند؛ چهره در هم کشیدن، روی گرداندن، ترک رفت وآمد و...
2- انکار زبانی؛ یعنی اگر می‌داند از مرحله اول نتیجه نمی‌گیرد باید با زبان نرم، او را متوجه خطایش کنند و در صورت عدم تأثیر، بایستی با لحن آمرانه امر ونهی کند و در هر حال رعایت درجات تندی را بنماید و در این امر و نهی مرتکب خلاف نشود.[29]
3- اقدام عملی؛ گاه ممکن است منکر چنان ریشه‌دار شده باشد که نیازمند عمل باشد. منتهی مراحل را باید درنظر گرفت و از مرحله سبکتر باید شروع کرد؛ مانند شکستن آلات لهو ولعب، ریختن شراب، گرفتن مال مغصوب و...[30]
لازم به ذکر است در جامعه اسلامی اجرای عملی امر به معروف و نهی از منکر در صورت نیاز به برخورد فیزیکی از وظایف حکومت اسلامی است که در غیر این صورت بی‌نظمی اجتماعی ایجاد می‌شود.
شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر
برترین روشها در امر به معروف ونهی از منکر، روشهایی است که اولیای الهی در ارشاد ملتها به کار گرفته‌اند و به وسیله آن توانسته‌اند از مردمی با بدترین خصوصیات اخلاقی انسانهای ارزشمند بسازند.
اهم این روشها عبارتند از:
1-هماهنگی در گفتار و رفتار[31]
2-احترام به شخصیت افراد
3-پرهیز از افراط در تندی و بد زبانی[32]
4- جلب اعتماد[33]
5-احترام به عقاید دیگران [34]
آداب امر به معروف و نهی از منکر
در هر کاری آدابی نهفته است و این آداب در امر به معروف و نهی از منکر به شرح ذیل است:
1- تجسس نکند؛ از دخالت در زندگی خصوصی مردم بپرهیزد که این کار خود امری حرام است.
2- صبور باشد. زیرا ریشه کنی منکر به سرعت ممکن نیست. [35]
3-قطع رحم نکند؛ باید دانست که دستورات اسلام مکمل یکدیگرند واجرای هیچ یک نباید مانع اجرای دیگر فرایض شود.
4- پرده دری نکند.
5- خود را فراموش نکند.
آثار امر به معروف و نهی از منکر
الف) آثار فردی
1-نجات از قهر خدا با ناراحت شدن از انجام منکر.[36]
2-رسیدن به واقعیت الطاف الهی.[37]
3- می توان با امر به معروف ونهی از منکر بهترین مردم به شمارآمد.[38]
4- خلیفه خدا در روی زمین بودن[39]
5-شریک شدن در همه ثوابها، از آثار امر به معروف و نهی از منکر است.[40]
6-کسب رضایت خدا [41]
7-فلاح و رستگاری[42]
8-سلامتی دین و دنیا [43]
9-نصرت الهی[44]
10-کم نشدن عمر و روزی.[45]
11-ثواب فراوان.[46]
ب) آثار اجتماعی
1-اجرای احکام اسلام.[47]
2- برقراری عدالت اجتماعی با امر به معروف و نهی از منکر.[48]
3-با امر به معروف ونهی از منکر، زمین ها آباد می‌شود. [49]
4-استواری نظام اسلامی به امر به معروف ونهی از منکر است. [50]
5-امنیت.[51]
6- هر که امر به معروف کند مؤمنان را قدرتمند می‌گرداند.[52]
7- هر که نهى از منکر کند، بینی فاسقان را بر خاک می‌مالد.[53]
8-پاکیزگی کسب وکار. [54]
علل مهجوریت و ترک امر به معروف و نهی از منکر
1-ترس از مرگ و یا به خطر افتادن منافع دنیوی.
2-حیا وخجالت، بی‌تفاوتی.
3-جهل ونادانی.[55]
4-طمع رسیدن به منافع مادی.[56]
5-ضعف وکوچکی نفس.[57]
6- بی تأثیر دانستن امر به معروف ونهی از منکر
7- ترک وظیفه به گمان خود سازی [58]
پیامد های ترک امر به معروف ونهی از منکر
سستى نمودن از امر به معروف و نهى از منکر، و جلوگیرى ننمودن از ظلم ستمکاران، نه تنها حلم نیست بلکه خمودی است که از ملکات رذیله به شمار می‌رود.[59]
الف) آثار فردی ترک امر به معروف و نهی از منکر
1- بی‌تفاوتی به دین وضعف ایمان. [60]
2-همانگونه که عامل به این فریضه درثواب شریک است، تارک آن نیز در گناه آن شرکت دارد.[61]
3- محرومیت از سعادت وحیات معنوی.[62]
4-دشمن خدا بودن.[63]
ب) آثار اجتماعی ترک امر به معروف و نهی از منکر
1-شیوع مفاسد اجتماعی و تبدیل منکر به معروف.[64]
2-فراموشی خوبیها و تسلط اشرار.[65]
3-عقوبت الهی.[66]
4-از بین رفتن برکت در زندگی.[67]
5-پیکار با خدا.[68]