كلمات كليدي : تقوا، پرهيزكاري، محافظت نفس، پرهيز از امور مشتبه
نویسنده : محسن بدر الدين
یکی از واژگان کلیدی قرآن و دستورات خداوند متعال در قرآن کریم، که در اشکال و قالب های گوناگون[1] برای بندگان بیان شده است، تقوا می‌باشد. این سفارش در قرآن، سفارشی عام و فراگیر است که شامل تمام ادیان میشود همانطور که آمده است:
"و ما به کسانی که پیش از شما، کتاب آسمانی به آنها داده شده بود، سفارش کردیم، (همچنین) به شما (نیز) سفارش می کنیم که “اتقوالله” تقوای الهی پیشه کنید."[2]
تقوی اسم مصدر از ماده وِقایه به معنای محافظت کردن نفس از آلوده شدن به گناه و آنچه می‌ترسد بکار رفته است.[3] و در اصطلاح شرع تقوا عبارت است از: "حفظ نفس از گناه و از آنچه شایسته نیست انجام شود."[4] البته معنای اصطلاحی تقوا در سخن امام صادق(ع) خلاصه می شود که می‌فرمایند:
"... تقوا این است که خداوند در جایی که تو را فرمان داده است، غایب نبیند و در آن جا که تو را نهی کرده است حاضر نیابد."[5]
ضرورت تقوا و پرهیزکاری
در متون اسلامی، تقوا به عنوان یک هدف ارزشمند، مطرح شده است. "تقوا" در آیات و روایات عامل سعادت و رستگاری انسان و یکی از هدفهای نزول قرآن[6] معرفی شده و رعایت آن، مورد تأکید فراوان قرار گرفته است. و همچنین در اهمیت و ضرورت تقوا همین بس که بدون آن، اخلاق و ایمان مفهومی ندارد همان طور که امیرمؤمنان(ع) فرمودند:
"پرهیزکاری پیشوای اخلاقیات است."[7] و "ایمان بدون تقوا سود نمی دهد."[8]
ویژگی های دیگر تقوا
ویژگی های دیگر تقوا که می توان اهمیت و ضرورت تقوا را استنباط، استخراج و تبیین نمود عبارتند از:
1 . ملاک کرامت آدمی
"... گرامی‌ترین شما نزد خدا باتقوا ترین شماست."[9]
2 . معیار پذیرش اعمال: در دستگاه الهی، دو عنصر ارزشمند معیار قبولی اعمال قرار می‌گیرد که عبارتند از اخلاص و تقوا. این دو اکسیر گرانبها با هر عملی همراه شوند آن را به درجه قبول می‌رسانند. و فقدان هر یک از آنها نیز، عمل را از درجه اعتبار ساقط می‌کند. گرچه از کمیّت قابل توجهی نیز برخوردار باشد. قرآن مجید، این نقش ارزنده تقوا را چنین بازگو می‌کند:
"... همانا خداوند (اعمال نیک و صالح را) تنها از باتقوایان می پذیرد."[10]
همچنین عنصر تقوا سبب ارزشمندی مضاعف عمل صالح می‌گردد و اگر عمل، کم و کوچک هم باشد، آن را بزرگ و فراوان می‌کند، امام متقیان، علی(ع) در این باره می‌فرمایند:
"هیچ عملی همراه با تقوا، اندک نیست، چگونه چیزی که قبول میشود، کم شمرده شود؟"[11]
3 . مرکب راهوار سعادت: ملاک رسیدن به نعمت های آخرت، تقوا می‌باشد. از دیدگاه اسلام، تقوای الهی، مرکب راهواری است که صاحب خویش را به سر منزل سعادت می رساند، امام سعادتمندان دنیا در این باره می‌فرماید:
"آگاه باشید، تقوا چونان مرکب های فرمانبرداری هستند که سواران خود را، عنان بر دست وارد بهشت جاویدان می‌کنند."[12]
4 . آثار ارزشمند: در لابه لای آیات شریف قرآن و روایات ائمه معصومین(ع)، فواید گرانقدری برای عنصر تقوا شمرده شده که بر ارج و ارزش آن بسی افزوده است و نشان می‌دهد که تقوا موتور متحرک خوبیها و سرچشمه فضایل انسانی و سجایای اخلاقی است.[13]
آثار تقوا و پرهیزکاری
در قرآن آثار زیادی برای تقوا ذکر شده است. مجموعه این آثار به خوبی نشان می‌دهد که انسان متقی هم در دنیا و هم در آخرت سعادتمند خواهد بود. این آثار را می توان به سه دسته زیر تقسیم کرد:
دسته اول، آثاری هستند که در دنیا نصیب متقین میشود، نظیر:
- بصیرت و تشخیص حق از باطل.
"اگر با تقوا بودید خداوند توان فرق نهادن بین حق و باطل را نصیب شما مى‌کند."[14]
-زمینه ساز نزول رحمت و برکات الهی.
"هر کس که از خدا پروا کند، خدا برای او راه بیرون شدن (از مشکلات و تنگناها را) قرار می‌دهد. و او را از جایی که گمان نمی‌برد روزی می‌دهد."[15]
"اگر مردم هر منطقه ایمان آورده تقوا بورزند، درهاى برکات آسمان و زمین را بر آنان مى‌گشاییم."[16]
- حفظ انسان از مکر دشمنان.
"و اگر صبر کنید و تقوا پیشه کنید، مکر و حیله آنان هیچ زیانی به شما نمی‌رساند."[17]
دسته دوم، آثاری هستند که در آخرت متقین از آنها بهره‌مند می‌شوند از جمله:
-تکریم انسان در نزد خداوند.
"گرامی‌ترین شما نزد خدا باتقواترین شماست."[18]
-قبولی اعمال نزد خداوند.
"جز این نیست که خداوند فقط اعمال اهل تقوا را مى‌پذیرد."[19]
-پاداش بزرگ اخروی.
"پیامبر خدا(ص) در جمعی فرمودند: یک خصلت است که هر کس پایبند آن باشد دنیا و آخرت به فرمانش در آیند و به بهشت دست یابد. عرض شد: آن چیست اى رسول خدا؟ فرمودند: تقوا."[20]
-آمرزش گناهان و رستگاری.
"هر که تقواى الهى پیشه سازد، گناهان او را بپوشد و بیامرزد."[21]
-برتری متقین بر کفار.
"زندگی (زودگذر) دنیا برای کافران آراسته شده و (به این سبب) مؤمنان را مسخره می کنند، در حالی که پرواپیشگان در روز قیامت (از هر جهت) برتر از آنان هستند."[22]
-نجات از عذاب الهی (آتش دوزخ).
"آن گاه کسانی را که پرهیزکار بوده اند می‌رهانیم، و ستمگران را به زانو در افتاده در دوزخ رها می‌کنیم."[23]
دسته سوم، آثاری است که هم در دنیا و هم در آخرت نصیب متقین میشود، مانند:
- بهره‌مندى از هدایت قرآن.
"قرآن مایه هدایت پرهیزکاران است."[24]
- آسان شدن امور و نجات از سختی ها.
"هر که تقوا بورزد، خدا کار را بر او آسان می‌گرداند."[25]
مراتب تقوا
کنترل و محافظت نفس (تقوا) مراتبی دارد که از مرتبه ضعیف آغاز میشود و مرتبه به مرتبه قوی‌تر می‌گردد. این مراتب با توجه به فرمایش امام صادق(ع)[26] عبارتند از:
1 . تقوای عام: تقوای عام آن است که مؤمنین عادی از ترس عذاب جهنم، از محرمات الهی اجتناب کرده و کارهای حرام را انجام نمی‌دهند. در احادیث زیادی به این مرتبه از تقوا اشاره شده است و شاید بتوان گفت: غالب مواردی که واژه تقوا در کلمات معصومین(ع) آمده است از این مرتبه حکایت دارد. مانند تعابیر امیرالمومنین(ع) که فرمودند:
"متقی آن کسی است که از گناهان بپرهیزد."[27] ؛ "تقوا آن است که فرد از هر چه گناه است پرهیز نماید."[28] ؛ "با تقوا همیشه با عصمت همراه است."[29]
کنترل و محافظت نفس از تکرار گناه، کنترل و محافظت خود در برابر هر گناه، و کنترل و محافظت خود از بی تفاوتی نسبت به گناهان گذشته، و جبران و اصلاح آن، همگی از مصادیق این نوع مرتبه از تقوا هستند.
2 . تقوای خاص: "محافظت نفس از وقوع در موارد مشتبه (شبهه و اشکال دار)"
این نوع مرتبه از تقوای الهی آنست که علاوه بر ترک محرمات، شبهات نیز ترک شود. این مرتبه بالاتر از مرتبه قبل است و هر فردی به این مرتبه نمی‌رسد بلکه خواصی به این مرتبه ارتقاء پیدا می‌کنند.
در این مرتبه نیروی تقوا باعث میشود که نه تنها گناه از انسان صادر نشود بلکه از موارد شبهه نیز پرهیز کرده و راه احتیاط را برود.
منظور از موارد شبهه آن است که فرد حکم واقعی برایش روشن نیست و دوران امر را بین واجب و مستحب یا حرام و مکروه می بیند. متقی با اینکه می تواند اصل برائت جاری کند و بر اساس حکم ظاهر، عمل را در صورت اول مستحب دانسته و آن را ترک نماید و در صورت دوم عمل را مجاز دانسته و انجام دهد، ولی برای اینکه مبادا واقعا واجبی از او فوت شود و یا دامنش به عملی ناشایست آلوده گردد و یا احیانا با عدم احتیاط، جرئت بر مولی پیدا کند و به تدریج به گناه کشیده شود، احتیاط می‌نماید و در موارد شبهه بین واجب و مستحب عمل را انتخاب می‌کند و در موارد شبهه بین حرام و جواز، ترک را برمی‌گزیند.[30]
پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند:
"افراد متقی را متقی نامیده‌اند؛ زیرا که آنها، آنچه را از نظر حکم ظاهری اشکال ندارد انجام دهند، ترک می‌کنند برای اینکه مبادا کم کم به موارد اشکال دار کشیده شوند."[31]
و امیرالمومنین علی(ع) نیز می‌فرمایند:
"تقوا است که انسان را از سقوط در دامن شبهات محافظت می‌نماید."[32]
3 . تقوای خاص الخاص: بالاترین مرتبه از تقوای الهی است که علاوه بر ترک موارد شبهه از اموری که انجام آن حلال و جایز است (مکروهات)، نیز پرهیز شود.
رسول اکرم(ص) می‌فرمایند:
"متقین کسانی‌اند که بخاطر ترس از گرفتار شدن در دام موارد شبهه ناک، حتی از آنچه اجتناب و پرهیز در آنها لازم نیست، خود را محافظت می‌نمایند."[33]
و در فرمایش دیگر از آن حضرت آمده است که:
"بنده به مراتب بالای تقوا نمی‌رسد تا آنکه از آنچه بدون اشکال است چشم بپوشد تا مبادا به آنچه اشکال دارد گرفتار آید."[34]
عوامل پیدایش و تقویت تقوا
تحقق و تقویت این هدف مقدس از راه های گوناگونی امکان‌پذیر است از جمله:
1 . انجام واجبات و ترک محرمات: قرآن مجید مى‌فرماید:
"این راه مستقیم من است. آن را پیروى کنید و از راه هاى دیگر تبعیت ننماید که شما را از راهتان متفرق مى‌سازد. این چیزى است که خداوند به آن سفارش مى‌کند تا به تقوا برسید."[35]
و همچنین پیامبر اسلام(ص) در این زمینه فرمودند:
"عابدترین مردم کسی است که به فرایض دینی عمل کند، و با تقواترین اشخاص کسی است که از تمام محرمات دوری گزیند."[36]
2 . ترک دنیا طلبى و چشم پوشی از مادیات: امام على(ع) در این زمینه مى‌فرمایند:
"سکونت تقوا در هر دلی که شیفته به دنیا است، حرام است."[37]
3 . محاسبه نفس: در وصیتى پیامبر اسلام(ص) به ابوذر در بیان این راه (نیل به تقوا) می فرماید:
"هرگز انسان از پارسایان محسوب نمى شود مگر آن که خودش را محاسبه کند، شدیدتر از محاسبه شریک از شریک خود، تا بداند از کجا طعام و آب و لباسش به دست آمده؛ آیا از حلال است یا از حرام."[38]
4 . کنترل زبان و اصلاح آن: امیر مومنان، على(ع) در این باره مى‌فرماید:
"به خدا قسم ! نمى بینم بنده‌اى به تقوا برسد مگر آن که زبانش را حفظ نماید."[39]
5 . توجه به حضور خدا در هستی: هر انسان مسلمانی وظیفه دارد که خدا را همه جا حاضر و ناظر خود بداند. در این صورت است که از هرگونه خلاف و گناه مصون می‌ماند. جوانی خدمت امام حسین(ع) شرفیاب شد و عرض کرد:
"ای پسر پیامبر! من جوانی هستم که در هنگام معصیت نمی‌‌توانم خود را نگهدارم، چاره چیست؟" حضرت فرمودند:
"برو پنج چیز را در نظر بگیر و هر گناهی را دلت خواست انجام ده! از روزی مقدر الهی استفاده نکن و هر گناهی که خواستی بکن؛ از ولایت و عنایت الهی خارج شو و هر گناهی که خواستی بکن؛ گناه را در جایی انجام ده، که خدا تو را نبیند؛ در هنگام مرگ جواب ملک‌الموت را بده و بعد مرتکب گناه شو؛ در ورای این عالم داخل جهنم نشو و هر گناهی بکن."
جوان مقداری فکر کرد، و راه خود را بازیافت، و گناهان را پشت سر گذاشت.[40]
از دیگر موارد تحقق و تقویت این هدف مقدس عبارتند از: ایمان به خدا، دقت در فوائد و منافع تقوا، همنشینی با پرهیزکاران، آشنایی با سیره اولیاء خدا، دوری از مکانهای آلوده، پرهیز از افراد آلوده دل، تاثیر نگرفتن از شرائط بد زمانه، تربیت صحیح و محیط سالم خانواده، مطالعه خطبه متقین و تلاش در بدست آوردن صفات متقین.[41]
موانع تقوا
دنیاپرستی، غفلت و فراموشی خدا و خود، گناه و شهوت پرستی، خصومت با دیگران، خیانت، کنترل نکردن زبان و عدم قناعت از جمله موانعی است که در مورد تقوا ذکر شده است.