كلمات كليدي : ابومحمد مصلح الدین، سعدی شیرازی، بوستان، گلستان، سه پیامبر ملك سخن.
نویسنده : داریوش سعادتی لیلان و اعظم بابائی
ابومحمد مصلح الدین، مشهور به سعدی شیرازی ، شاعر و حکایت نویس فارسی زبان شیرازی و یکی از «سه پیامبر ملک سخن» در کنار فردوسی و انوری است. در تاریخ تولد سعدی اختلاف نظر وجود دارد، اما به قول محققان تاریخ نگار، سال تولد او باید بین 577 تا 601 هجری قمری می باشد. (نقل از ادوارد براون، و ذبیح‌الله صفا)
نکته قابل توجه در زندگی سعدی، شهرت بسیار او در طول حیاتش است که نصیب کمتر کسی می‌شود.
پدر سعدی در دستگاه دیوانی اتابک سعد بن زنگی، فرمانروای فارس، شاغل بود. پس از درگذشت پدر، سعدی در حدود 620 یا 623 قمری از شیراز برای تحصیل به مدرسۀ نظامیۀ بغداد رفت و در آنجا از آموزه‌های امام محمد غزالی بیشترین تأثیر را پذیرفت؛ (سعدی در کتاب گلستان خود، غزالی را «امام مرشد» می‌نامد). غیر از نظامیه، سعدی در مجلس درس استادان دیگری از قبیل شهاب الدین سهروردی نیز حضور یافت و در عرفان از او تأثیر گرفت. معلم احتمالی دیگر وی در بغداد، ابوالفرج بن جوزی بوده است که در هویت اصلی وی بین محققین (از جمله بین محمد قزوینی و محیط طباطبایی) اختلاف وجود دارد.
وی پس از پایان تحصیل در بغداد، به سفرهای متنوعی پرداخت که در آثار خود به بسیاری از این سفرها اشاره کرده است. در این که سعدی از چه سرزمین‌هایی دیدن کرده، میان پژوهندگان اختلاف نظر وجود دارد و به حکایات خود سعدی هم نمی‌توان چندان اعتماد کرد و به نظر می‌رسد بعضی از این سفرها داستان پردازی باشد (موحد 1374، ص 58)، زیرا بسیاری از آنها پایه نمادین و اخلاقی دارند نه واقعی؛ آنچه مسلم است اینکه وی به عراق، شام و حجاز سفر کرده است و شاید از هندوستان، ترکستان، آسیای صغیر، غزنه، آذربایجان، فلسطین، یمن و آفریقای شمالی نیز دیدار کرده باشد.
سعدی در حدود 655 قمری به شیراز بازگشت و در خانقاه ابوعبدالله بن خفیف مجاور شد. حاکم فارس در این زمان اتابک ابوبکر بن سعد زنگی بود که برای جلوگیری از هجوم مغولان به فارس به آنان خراج می‌داد و یک سال بعد در فتح بغداد به دست مغولان (در 4 صفر 656) به آنان کمک کرد.
وفات سعدی را اکثراً در 691 قمری می دانند.
بررسی آثار:
مشهورترین آثار سعدی عبارت‌اند از: بوستان و گلستان. از وی آثار دیگری به شکل غزل، قصیده، قطعه، و غیره نیز در دست است. مهم‌ترین چاپ‌های انتقادی از آثار سعدی کار محمد علی فروغی و غلامحسین یوسفی است.
سعدی گلستان را یک سال پس از اتمام بوستان، کتاب نخستش، به نثر روان فارسی نوشت. رفتار شاهان، منش درویشان، مزایای سکوت، جوانی و پیری از جمله موضوعاتی است که سعدی در هشت باب گلستان از آنها سخن می‌راند. پایان یافتن گلستان به دست سعدی در بهار سالی اتفاق افتاده است که در زمستان همان سال مغولان، بغداد را فتح کردند. از وی شعرهایی به زبان عربی نیز در دست است.
دو اثر گران بوستان و گلستان، به فاصلۀ یک سال یعنی بوستان در سال 655 قمری و گلستان در 656 تالیف یافته‌اند، یکی در شعر و دیگری در نثر؛ قبل از این سال یعنی در قرن هفت، نثر فنی رواج داشت در حیط‌ه نثر کسانی چون مرزبان نامه و جهانگشا را داریم که سبک نثر آنها متکلف و فنی است؛ سعدی چندی تحت تأثیر هم عصران خود، به نوشتن آثاری از این دست پرداخت اما در گلستان تغییر سبک داد و به نثر مرسلِ قبل از قرن ششم روی آورد. او به خوبی دریافت که نثر بر خلاف شعر، وسیله ایجاد ارتباط است و نه انتقال عاطفه و متأثر کردن مخاطب؛ بدین جهت در گلستان نثری موجز، رسا و موزون را برگزید و از آنجا که محتوای این نثر، نصایح و حکمت‌های اخلاقی بود، به خوبی با قالب خود سازگار شد. ویژگی اساسی نثر گلستان موزون بودن آن است. زبان فارسی، واژگان و تعابیر در دست این استاد چیره دست، چون موم قابل انعطاف است و در بیان مقصود خود چنان از کلمات و واژگان سفته و صیقلی شده استفاده می‌کند که هم مقصود منتقل شده و هم زیبایی و موزونی کلام حفظ می‌شود؛ او در نثر خود در استفاده از صنایع لفظی و معنوی حدّ افراط را نمی‌پیماید و از هر چیزی آنقدر که نیکوست، استفاده می‌کند؛ حفظ تعادل و عدم افراط و تفریط در جای جای سخنان او پیداست، چه در حیط‌ه زبان و ساختمان کلام و چه در مفهوم و محتوایی که به مخاطب ارائه می‌کند.
می‌توان گفت بیشترین علت شهرت سعدی، در گرو سحر سخن اوست، وگرنه مضامین و اندیشه‌هایی که او در آثارش مطرح کرده، کم و بیش در دیگر آثار مشابه هم یافت می شود، اما هنر سعدی در سخن پردازی اوست که این چنین آثارش به مزاق ایرانیان خوش آمده است. بوستان سعدی نیز در عرصه شعر، سادگی و روانی را به حد اعتدال رعایت کرده و به شیواترین و ساده‌ترین شکل ممکن با مخاطب ارتباط ایجاد کرده است.
محمد علی فروغی دربارۀ سعدی می‌نویسد: «اهل ذوق اِعجاب می‌کنند که سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است ولی حق این است که ما پس از هفتصد سال به زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم». ضیاء موحد دربارۀ وی می‌نویسد: «زبان فارسی پس از فردوسی به هیچ شاعری به اندازۀ سعدی مدیون نیست».
زبان سعدی به «سهل ممتنع» معروف شده است، از آنجا که به نظر می‌رسد نوشته‌هایش از طرفی بسیار آسان‌اند و از طرفی دیگر گفتن یا ساختن شعرهای مشابه آنها ناممکن. از شاعران بعد از سعدی شعرهای ایرج میرزا را نیز سهل ممتنع گفته‌اند.