كلمات كليدي : يادنامه، جشن نامه، يادگارنامه، نكوداشت، ادبيات فارسي
نویسنده : اعظم بابایی
یادنامه یا یادگار‌نامه، کتاب یا ویژه‌نامه‌ی نشریه‌ای است که حاوی مجموعه‌ای از مقالات یا انواع نوشته‌های دیگر که در بزرگ‌داشت یک شخصیت ادبی، فرهنگی، هنری، یا جز اینها تدوین شده باشد. یادنامه معمولا حاوی زندگی‌نامه، سال‌شمار رخدادهای زندگی، افکار و آراء شخص مورد نظر است که دیگران درباره‌ی وی یا در زمینه‌های دیگر ، اما به یاد و نام وی نگاشته‌اند.[1]
معمولا این گونه آثار اگر برای شخصیت درگذشته فراهم شود،«یادنامه» و اگر برای شخصیت زنده گردآوری شود «جشن‌نامه» نامیده می‌شود؛ اما همیشه این‌‌چنین نیست، مانند یادنامه‌ی پور‌داوود که در زمان حیات او فراهم شد و یا جشن‌نامه‌ی ابن سینا که در سال 1334 منتشر شده است. یادنامه را گاه یک تن، شاگرد، ارادتمند، یا دوست، شخصیت علمی- فرهنگی گردآوری می‌کند و گاه چند تن، یک مؤسسه، انجمن، کنگره و مانند اینها.[2]
یادنامه‌های موجود
یادنامه‌ی مولوی به اهتمام علی‌اکبر مشیر سلیمی، (1337)؛ یادنامه‌ی ملاصدرا، به مناسبت چهارصدمین سال تولد (1340)؛ یادنامه‌ی شیخ طوسی، دانشگاه ادبیات فردوسی (1348)؛ ذکر جمیل سعدی، مجموعه مقالات و اشعار به مناسبت هشتصدمین سال تولد شیخ اجل سعدی، کمیسیون ملی یونسکو (1364)؛ باغ تنهایی، یادنامه‌ی سهراب سپهری، به کوشش حمید سیاهپوش (1371)؛ نامه‌ی شهیدی، جشن نامه‌ی استاد دکتر سید‌جعفر شهیدی، به اهتمام علی‌اصغر محمدخانی (1374) و... .
یادنامه‌های مذکور از آنجا که معمولا به قلم پژوهندگان و نویسندگان فاضل به رشته‌ی تحریر درمی‌آیند، اغلب دارای نثری استوار و خواندنی است و از لحاظ ادبی قابل توجه است.[3]
یادنامه در ادب کلاسیک
در ادبیات کلاسیک فارسی، نوشته‌ها و کتاب‌های بسیاری را با عنوان تراجم و کتب رجال مشاهده می‌کنیم که درباره‌ی گرامی داشت یک شخصیت یا شخصیت‌های متعدد نگاشته شده‌اند و هدف چنین آثاری با هدف یادنامه یکی است؛ یعنی نکوداشت یک شخصیت. اما تفاوت‌هایی درچارچوب و ساختار کلی این آثار با یادنامه‌های کنونی مشاهده می‌شود. این آثار اغلب شکل و ساختار تذکره‌های فارسی را دارند. اما اگر دیدگاه ما محتوایی باشد، می‌توانیم این کتاب‌ها، همچنین زندگی‌نامه‌ها و تذکره‌های فارسی را ذیل یادنامه‌ها قراردهیم که شکل و ساختار آن در طول زمان تغییر کرده و شکل و ساختار امروزی را یافته است. استاد ذبیح‌الله صفا وقتی موضوعات نثر فارسی را در 13 طبقه تقسیم‌بندی می‌کند، از تراجم و کتب رجال به‌عنوان یکی از 13 موضوع نام می‌برد و دکتر شمیسا با نقدی که بر تقسیم‌بندی وی دارد، تراجم و کتب رجال را ذیل آثار تاریخی می‌آورد.[4] این موضوع نشان می‌دهد که با وجود تفاوت اسم، در هر صورت نمی‌توان از وجود کلیت آن صرف نظر کرد.
مقصود از تراجم و کتب رجال، کتاب‌هایی است که در بیان احوال طبقات مختلف شاعران، عالمان، مشایخ صوفیه و همچنین فرق مختلف اسلامی و امثال آنها نگاشته شده است. نگارش چنین کتبی در ادبیات عربی و فارسی هر دو از دیرگاه معمول بوده و در ادبیات فارسی تألیف آنها بیشتر از حدود قرن پنجم هجری رواج یافت.[5]
این آثار در شش دسته قابل بررسی است:
1) قصص انبیاء (تاج القصص از ابن نصر بخارایی)؛
2) احوال مشایخ صوفیه (اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید تألیف محمد بن منور در حالات و سخنان شیخ ابوسعید اباالخیر)؛
3) رجال شیعه (مجالس‌المؤمنین از قاضی نور‌الله شوشتری در ذکر رجال و محاسن و مکارم ایشان)؛
4) وزرا و رجال (تاریخ‌الوزراء از نجم‌الدین ابوالرجاء قمی)؛
5) ترجمه‌ی احوال شاعران (لباب‌الالباب از محمد عوفی؛ قدیمی‌ترین تذکره فارسی).
علاوه‌بر کتب رجال، یکی از انواع بسیار رایج یادنامه در ادب فارسی کتاب‌هایی است که تحت عنوان «مقامات» نوشته می‌شد، که درباره‌ی زندگی، مشی و سلوک شخصیت و آثار وی نوشته می‌شد. مثل مقامات شیخ ابوسعید ابی‌الخیر، عارف بزرگ قرن چهارم که توسط نواده‌ی ایشان «محمد بن منور» نوشته شده است و استاد محمدرضا شفیعی کدکنی آن‌را تصحیح کرده‌اند؛ همچنین مقامات شیخ احمد ژنده پیل و... .