كلمات كليدي : انجيل كودكي، اناجيل اپوكريفا، انجيل كودكي توما، انجيل كودكي عربي
نویسنده : محمد ضياء توحيدي
این عنوان در مورد انجیلهایی به کار می‌رود که به طور خاص به زندگی حضرت مسیح در ایام کودکی پرداخته‌اند.در انجیلهای رسمی مطلب چندانی را در مورد کودکی عیسی نمی‌توان یافت.در انجیلهای مرقس و یوحنا هیچ مطلبی در مورد کودکی عیسی وجود ندارد و انجیلهای متی و لوقا نیز تنها به اشاره و گذرا مطالبی را در مورد کودکی مسیح ذکر کرده‌اند.
همین مسأله اهمیت انجیلهای کودکی را دو چندان میکند.اگر چه این انجیلها به عنوان انجیلهای رسمی مورد پذیرش کلیسا قرار نگرفته‌اند اما پرداختن آنها به موضوعی خاص که در اناجیل قانونی وجود ندارد سبب اهمیت و برجستگی آنها شده است.
مهمترین انجیلهای کودکی
محققان انجیلهای متعددی را از جمله این اناجیل برشمرده‌اند.[1]از جمله می‌توان به انجیل کودکی توما، انجیل کودکی عربی، انجیل مقدماتی یعقوب[2]، انجیل شبیه متی[3]و داستان یوسف نجار اشاره نمود.با این حال با نگاه دقیق‌تر می‌توان دریافت که این انجیلها، صرفا داستانهای کودکی حضرت عیسی نیستند، بلکه انجیلهایی هستند که مشتمل بر داستان تولد یا بخشهایی از کودکی مسیح هستند و به همین دلیل، نمی‌توان آنها را به عنوان انجیلهای کودکی تلقی نمود.
در میان انجیلهای کودکی، دو انجیل نخست یعنی انجیل کودکی توما و انجیل کودکی عربی مورد توجه محققان قرار گرفته است.به گزارشی کوتاه در مورد این انجیلها خواهیم پرداخت.
انجیل کودکی توما[4]
این انجیل دارای اهمیت خاصی است چرا که آباء کلیسا بارها به آن اشاره کرده و یا به آن استشهاد نموده‌اند.اوریگن در نوشتجات خویش به این انجیل اشاره نموده است.ایرنئوس نیز به این انجیل استشهاد نموده است.در مقابل، کیرلس اورشلیمی (متوفی 386 .م) اظهار می‌دارد که این انجیل نوشته‌ی توما نیست و نوشته‌ی شخص دیگری به همین نام است که یکی از سه شاگرد مانی بدعتگزار بوده است. البته محققان این نظریه کیرلس را رد نموده‌اند زیرا مشخص است که کیرلس از قدمت این انجیل بی اطلاع بوده است.بی‌تردید، ذکر نام این انجیل و استفاده از آن در نوشتجات آباء کلیسا نشان از قدمت آن دارد.
از این انجیل، سه نسخه متفاوت بر جای مانده است. نسخه اول و دوم آن به زبان یونانی و نسخه سوم آن به زبان لاتینی است.[5]
شاید بتوان گفت تاریخ نگارش این انجیل به قرنهای دوم و سوم میلادی باز می‌گردد.با این حال، گروهی از دانشمندان اظهار می‌دارند که برخی از روایات این کتاب به تاریخی پیش از این و به حوالی سال 80میلادی باز می‌گردد و البته نویسنده‌ی نهایی، مطالبی را به آن اضافه کرده است.
قدیمی‌ترین اقتباس از این کتاب به ایرنیوس در حدود 180.م باز می‌گردد.استشهاد ایرنئوس به این کتاب، نشانگر آنست که داستانها و نقلهای این کتاب، کمی پیش از این تاریخ وجود داشته است.پژوهشگران در مورد اینکه این کتاب در نیمه‌ی دوم قرن دوم نگاشته شده است اتفاق نظر دارند.[6]
محتوای این انجیل
اولین نسخه این انجیل که کاملترین نسخه نیز به شمار می‌آید دارای 19باب است. نویسنده، خود را تومای اسرائیلی و از شاگردان مسیح معرفی میکند.
این انجیل حاوی معجزات متعددی از حضرت عیسی در ایام کودکی است.معجزات عیسی از سن پنج سالگی آغاز می‌شود.معجزه ساختن پرندگان گلی و دمیدن روح در آنها در باب دوم این انجیل، ذکر شده است.
از دیگر معجزات حضرت عیسی، می‌توان به نفرینهای متعدد اشخاص اشاره نمود که همواره به مرگ افراد می‌انجامیده است.عیسای کودک، ابن حنان کاتب را نفرین میکند و او در دم جان می‌سپارد[7]و یا در جای دیگر، کودکی که عیسی را کتک می‌زند با نفرین وی می‌میرد.[8]
در این انجیل، همچنین از زنده کردن افراد و شفای بیماران توسط عیسای کودک، نیز سخن به میان آمده است.[9]
نفرینهای مکرر عیسی که به مرگ افراد می‌انجامد، سبب شده است تا برخی مسیحیان، گزارشات این انجیل را غیر واقعی بدانند.
انجیل کودکی عربی[10]
به اعتقاد محققان، مولف این انجیل، فردی شرقی بوده است و از نظر محتوا و سبک نگارش شبیه انجیل دیاتسرون است.این کتاب، جمع آوری و بازنویسی مطالب انجیل مقدماتی یعقوب و انجیل کودکی توما است. بابهای 1 – 10برگرفته از انجیل مقدماتی یعقوب و بابهای 36 – 55 دارای شباهت زیاد با انجیل کودکی توما است. البته مولف در بابهای 11 تا 35 بر مطالبی اعتماد کرده که ظاهرا ریشه مصری دارد. عنوان رسمی این انجیل «کتاب یوسف قیافا» است که امروزه به عنوان انجیل کودکی عربی شناخته می‌شود.[11]
به نظر می‌رسد اصل این انجیل به زبان سریانی نوشته شده و بعدها به عربی ترجمه شده است.محققان بر آنند که این انجیل، میان مسیحیان شبه جزیره عربستان بسیار رواج داشته و مورد اعتماد و استفاده آنها بوده است.[12]
محتوای این انجیل
باب اول این انجیل با داستان سخن گفتن عیسی در گهواره آغاز می‌شود.در این داستان آمده است عیسی، مادر خویش را خطاب قرار داده و به وی گفت: من عیسی فرزند خدا و کلمه الهی هستم و پدرم مرا برای رهایی عالم فرستاده است.
در این کتاب همانند انجیل کودکی توما، معجزات بی‌شماری از کودکی عیسی نقل شده است. داستان ساختن پرنده گلی و جان بخشیدن به آن، در این انجیل نیز ذکر شده است.[13]
شفای کودک جن زده (که البته همان یهودای اسخریوطی بوده است)، شفای مار زده، زنده کردن مرده و سخنان حکمت آمیز در علوم طب، طبیعت و ماوراء الطبیعه از جمله معجزاتی است که در این انجیل آمده است.
این انجیل، یکی از طولانی‌ترین انجیلهای اپوکریفایی است که دارای 55باب است.از ویژگیهای این کتاب آن است که بسیاری از داستانهای آن منحصر به فرد است و در هیچ یک از اناجیل دیگر ذکر نشده است.[14]
جایگاه الهیاتی انجیلهای کودکی
چنانکه پیشتر اشاره کردیم، این انجیلها همانند دهها انجیل دیگری که در قرون اولیه میلادی، میان مسیحیان رواج داشت، از سوی کلیسا پذیرفته نشده است.
معجزات بیشمار عیسی در کودکی خویش، مورد انکار مسیحیان قرار گرفته است.یکی از استدلالهای مسیحیان آن است که در اوایل انجیل یوحنا، پس از ذکر معجزه تبدیل آب به شراب آمده است که این معجزه، اولین معجزه عیسی بوده است.[15]
البته با توجه به اعتبار این انجیلها نزد مسیحیان نخستین و به خصوص با توجه به استشهاد آباء کلیسا به آنها، می‌توان احتمال داد که مراد یوحنا از این جمله آن بوده که معجزه شراب‌سازی، اولین معجزه‌ای بوده که حضرت عیسی، پس از رسالت خویش انجام داده است.
به هر روی، حتی اگر اعتبار الهیاتی این انجیلها نزد مسیحیان مورد قبول نباشد اما از منظر تاریخی دارای اهمیت خاصی است و گویای دیدگاه‌های جامعه‌ی مسیحیت نخستین در مورد زندگی و اعمال فراطبیعی حضرت عیسی در زمان کودکی است.
اهمیت دیگر این انجیلها آن است که تا حدودی با گزارشات قرآنی از معجزات حضرت عیسی در ایام کودکی همخوانی دارد.