بررسی تفسیر قرآن به قرآن از نگاه علامه طباطبایی در حوزه علمیه قم
دومین نشست علمی «مفهوم‌شناسی روش تفسیر قرآن به قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی» در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم برگزار شد.
به گزارش خبرنگار خبر گزاری رسا، حجت‌الاسلام محمود رجبی، قرآن‌پژوه و استاد حوزه علمیه قم، در دومین نشست علمی «مفهوم‌شناسی روش تفسر قرآن به قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی(ره)» گفت: برای پی‌بردن به منظور علامه طباطبایی ابتدا باید معنای تفسیر را روشن کنیم و چنان که گفته‌اند، تفسیر، کشف مقاصد خداوند از بیان آیات قرآن است و منظور علامه هم از تفسیر قرآن همین بوده است.
وی افزود: از نظر علامه طباطبایی تفسیر تنها پرداختن به مفهوم آیات با توجه به الفاظ و روش عقلا است و رسالت آن پرداختن به مصادیق نیست.
حجت‌الاسلام رجبی با بیان اینکه ممکن است برخی بگویند؛ عبادات قرآنی در بیان مقاصد خودشان عاجز اند(یعنی قرآن صامت است)، اظهار داشت: علامه طباطبایی(ره) معتقد بودند که آیات مستقل و در بیان مقاصد خودشان رسا هستند(یعنی ناطقند).
این استاد حوزه علمیه قم اظهار داشت: با فرض اینکه آیات قرآن در بیان مقاصد خودشان رسا هستند، علامه طباطبایی(ره) می‌گویند، بنابراین باید برای فهم آنها به خود قرآن مراجعه کنیم.
این قرآن‌پژوه تصریح کرد: البته اینکه چقدر می‌توان از یک آیه استنباط کرد، بستگی به ظرفیت و توانایی هرکسی دارد؛ از این رو ممکن است درجات و مراتب فهم متعددی وجود داشته باشد.
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به نظر دیگر مبنی بر رسا نبودن خود آیات قرآن ابراز داشت: علامه طباطبایی(ره) در این‌باره مثال می‌زنند که مثلاً فیلسوفان فلسفه را اصل قرار دادند و قرآن را بر آنها حمل کردند و علم‌گرایان علم را و دیگران هم دانش‌های دیگری را.
حجت‌الاسلام رجبی افزود: علامه طباطبایی(ره) هم تفسیرهای پیش از المیزان را دچار همین ایراد می‌دانست که چیزهای دیگر را بر قرآن حمل یا تحمیل می‌کردند.
وی در ادامه گفت: اما خود ایشان تنها از مباحث بدیهی و عقلی و قواعد ادبی، که ایرادی بر آنها وارد نباشد، در تفسر قرآن استفاده می‌کردند.
این استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: علامه طباطبایی(ره) در عین حال بر این نکته پافشاری می‌کنند که روایات نه تنها برای تفسیر آیات قرآن ارزشمند؛ بلکه باید در این مسیر به آنها رجوع کرد.
وی ادامه داد: ایشان می‌گویند؛ شخص پیش از پرداختن به تفسیر قرآن، ابتدا باید به روایات رجوع کرده و روش اهل بیت(ع) را کشف کند و سپس با مطالعه آیات مربوط به یک موضوع، معنا و مفهوم آن را بفهمد و روایاتی که موافق با مفهوم آن آیات است، در فهم آنها دخالت دهند.
حجت‌الاسلام رجبی در پایان خاطرنشان کرد: علامه طباطبایی(ره) در زمانه‌ای به تفسیر قرآن پرداخت که اخباری‌گری، وهابی‌گری و تفسیر فلسفی و حسی در تفسیر قرآن رواج داشته و تأکید ایشان بر این بوده که نباید چیزی را از بیرون بر قرآن تحمیل کرد؛ زیرا قرآن در بیان مقصود خود رسا است.
در ادامه این نشست، میزگردی با حضور حجج اسلام علی اکبر بابایی، علی اسلامی و رجبی برگزار شد و حاضران در آن به تبیین دیدگاه علامه طباطبایی پرداختند.
ابتدا حجت‌الاسلام بابایی مقصود از نیاز به روایات در تفسیر قرآن را این‌گونه بیان کرد که گاهی گوینده سخن، برای آن‌که برای بیان منظورش از عبارات فراوان استفاده نکند، به قرائن و شواهد و گفته‌های پیشینش که مخاطب از آنها مطلع است، اکتفا می‌کند و خلاصه سخن می‌گوید که با فصاحت و لغت نیز منافاتی ندارد.
وی در این‌باره به آیه نازل شده درباره ولایت امیرالمؤمنین(ع) در زمانی که انگشتری خویش را به سائل بخشیدند، اظهار داشت: این آیه در زمان نزول برای مردم حاضر در مسجد کاملاً روشن و بدون هیچ ابهامی بوده؛ اما اکنون اگر بخواهیم مفهوم همان آیه را بفهمیم، به تفسیر و به عبارتی دیگر، به رجوع به قرائن و شواهد نیز داریم و مسلماً قرآن به تنهایی در این‌باره کافی نیست.
این پژوهشگر قرآنی همچنین با استناد به سخنان علامه طباطبایی(ره) درباره رسا بودن قرآن از سویی و نیاز به روایات در تفسیر آیات از سوی دیگر، تصریح کرد: واقعیت این است که نظر علامه در این‌باره روشن نیست؛ زیرا معلوم نیست چگونه می‌توان هم به رسا بودن قرآن و هم به حجیت روایات در تفسیر آیات اعتقاد داشت.
در ادامه میزگرد حجت‌الاسلام اسلامی، از پژوهشگران مؤسسه تحقیقاتی اسرا، در سخنانی آیات قرآن را آن‌گونه که به زعم وی از دیدگاه علامه طباطبایی(ره) برمی‌آید، بر دو دسته دانست که در یک دسته از آنها می‌توان به روایات رجوع کرد و در دسته دیگر نباید به روایات مراجعه کرد.
وی آیاتی از قرآن را که برای تحدی(مبارز طلبی) نازل شده است، جزء دسته‌ای دانست که برای تفسیر آنها نباید به هیچ روایتی مراجع کرد و این‌گونه آیات را «خودبسنده» نامید.
حجت‌الاسلام اسلامی افزود: از آنجا که آیات تحدی در مقابله با مخالفان قرآن نازل شده‌اند، بنابراین نباید هیچ ابهامی در آنها باشد تا نیازی به رجوع به روایات احساس شود.
وی مصداق دیگر آیات بی‌نیاز از رجوع به روایات را آیاتی دانست که مخاطب آنها معصومان(ع) هستند و ابراز داشت: این دو دسته، آیاتی هستند که خود‌بسندگی مطلق در آنها وجود دارد.
حجت‌الاسلام اسلامی سپس تصریح کرد که میزان سنجش روایاتی که سنت غیر قطعی هستند، نیز نیازی به رجوع به روایات برای تفسیر ندارند و رجوع به روایات در این قِسم تنها بر سنجش سنت غیر قطعی است، نه تفسیر آیات.
وی در بخش دیگری از سخنانش، حوزه‌ای را که در آنها رجوع به روایات ضرورت دارد، حوزه اعتقادات و اعمال جوارحی عنوان کرد و گفت: این به معنای نقص قرآن نیست؛ بلکه از آنجا که مربوط به حوزه‌های اعتقاد و عمل است، حتماً باید مورد تأیید روایات قرار گیرد.
حجت‌الاسلام اسلامی اسرار قرآن و روایات مربوط به روش فهم قرآن را نیز از جمله مواردی برشمرد که در آنها رجوع به روایات ضروری است.
حجت‌الاسلام رجبی نیز در ادامه میزگرد، بحث‌های مطرح شده در این‌باره را که بالأخره علامه رجوع به روایات را مجاز می‌داند یا ممنوع، ناشی از اختلاف در این موضوع دانست که آیا قرآن تنها در مقام بیان مفهوم بوده، یا افزون بر آن، درصدد تعیین مصداق نیز بوده است.
وی افزود: از دیدگاه علامه طباطبایی(ره) قرآن درصدد تعیین مصادیق نیست و از این رو باید بدون نیاز به چیز دیگری در همه زمان‌ها رسا باشد.
این استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: ایشان می‌گویند؛ اگر قرآن صرفاً در مقام بیان مفهوم باشد، نیازی به روایات نیست؛ اما برای تعیین مصادیق از جمله تفاصیل احکام، چاره‌ای جز رجوع به روایات نیست.
وی رجوع مفسر به روایات را در واقع کمکی به مخاطب دانست تا بیش از آن‌که از ظاهر آیه به دست می‌آید، در فهم آیه موفق باشد.
منبع: خبرگزاری رسا