نگاه سنتی و مدرن جهان غرب به عدالت

نگاه سنتی و مدرن جهان غرب به عدالت در این که تحقق اصل عدالت همواره یکی از آمال اصلی و مشترک آدمیان بوده و هست کمتر کسی می تواند تردید کند. با وجود این، در مقام تعریف، استدلال و بیان مصداق عدالت مناقشات و اختلاف رای های فراوانی وجود دارد. پرسش هایی که در زمینه عدالت مطرح شده ، پاسخ های گوناگون و گهگاه متعارض را به دنبال داشته است. گروهی در شناخت مفهوم عدالت به امر واقع نظر دارند و گروهی دیگر وجهه آرمانی آن را در کانون توجه خود قرار می دهند. این مناقشات حتی خود را در بحث درباره معیارهای عدالت نیز نمایان می کند. گروهی بر ساحت آرمانی عدالت و گروهی دیگر بر مصادیق عینی و ملموس آن تاکید می کنند. در این مقاله به اجمال به بررسی مفهوم عدالت در جهان سنتی و مدرن غرب می پردازیم و تفاوت این دو دیدگاه را مورد توجه قرار خواهیم داد. یونان باستان: افلاطون در حوزه عدالت نیز همچون بسیاری از حوزه های دیگر پیشگام طرح نظریه ها و آرای بدیعی است که تا امروز نیز مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. به عبارت دقیق تر، او نخستین کسی است که به شیوه ای تحلیلی استدلالی نظریه ای جامع پیرامون عدالت مطرح کرده است. شاید بتوان گفت کتاب اول جمهوری، مهمترین منبع برای بررسی دیدگاه افلاطون پیرامون مساله عدالت است. دیالکتیک که روح حاکم بر اندیشه های افلاطون است خود را در مساله عدالت نیز نشان می دهد. گفتگوی سقراط با تراسیماخوس سوفسطایی فتح بابی برای طرح پرسش «عدالت چیست ؟» است. هنگامی که سقراط از تراسیماخوس درخصوص مفهوم عدالت پرسش می کند، او بدون تامل و به آسانی چنین پاسخ می دهد که «عدالت همان منفعت اقویاست». او بیان می کند که در هر جامعه ای هنجارها و معیارهایی وجود دارد که بیان کننده عادلانه بودن یا ناعادلانه بودن امور است و چنین هنجارها و معیارهایی به وسیله نخبگان حاکم وضع می شوند. نزاع میان سقراط و تراسیماخوس بعدها به شکلی دیگر در آموزه های مارکس و پیروان او نمایان شد. مارکس و پیروانش چنین تعلیم می دهند که آنچه مردم عادلانه می نامند در حقیقت، تنها منفعت طبقه حاکم است. هنجارها و ارزشهایی که در فرهنگ یک جامعه تبلور می یابد در اصل بازتاب منافع طبقاتی است. طبقه حاکم است که با در نظر گرفتن منفعت خویش حد و حدود عدالت را تعیین می کند.در نگاه افلاطون عدالت بیش از هر چیز یک فضیلت (virtue)محسوب می شود. در نتیجه عدالت فردی به عنوان مفهومی ارزشی اخلاقی در کانون توجه قرار می گیرد. هنگامی که از عدالت فردی به عنوان فضیلتی اخلاقی سخن به میان می آید به آن علت است که پیوند عمیقی میان عدالت و حالت درونی انسان وجود دارد. فرد عادل کسی است که روح او به وسیله بصیرتی از خیر هدایت می شود و عقل او بر احساسش غلبه دارد. مسلما در منظومه فکری افلاطون عدالت فردی در قیاس با جامعه معنا و مفهوم می یابد؛ زیرا در نظام سیاسی افلاطون فرد هویتی مستقل از جامعه ندارد.افلاطون همچون سقراط از چهار فضیلت حکمت، شجاعت، خویشتنداری و عدالت سخن به میان می آورد. در این میان، عدالت جایگاهی بس رفیع دارد و مهمترین فضیلت و سرچشمه سایر فضایل در نظر گرفته می شود. هنگامی که سخن از عدالت به میان می آید، به این معناست که در جامعه هر فرد و طبقه ای به کار و وظیفه مخصوص به خود بپردازد. مسلما پس از افلاطون مهمترین فیلسوف ارسطو است. هر دو فیلسوف عقل گرا هستند و چنین دیدگاهی در بحث این دو فیلسوف از عدالت کاملا آشکار است. ارسطو در قیاس با افلاطون کمتر به جنبه فضیلت اخلاقی بودن عدالت تاکید می کند و عدالت را در عواملی وضعی که عمدتا نسبت به فرد عادل بیرونی است جستجو می کند. او در اخلاق نیکوماخوس چنین می نویسد: «عدالت [دیکایون] عبارت است از آنچه که طبق قانون و از روی انصاف و مساوات است اما بی عدالتی عبارت است از خلاف قانون و نابرابری ».تفکیک 2 نوع از عدالت در قالب عدالت کلی (عام ) و عدالت جزیی نشان از تامل دقیق ارسطو پیرامون این مساله است. عدالت کلی و عام در اصل معادل پیروی از قانون و هم مرز فضیلت به شمار می آید. به عبارت دیگر، عدالت در مفهوم عام خویش، شامل ارتکاب فضایل و احتراز از رذائل است. از سوی دیگر عدالت جزیی خاص خود به 2 قسم تقسیم می شود: الف: عدالت توزیعی (distributive justice) ب: عدالت جبرانی (اصلاحی) «justice emedial» در عدالت توزیعی دولت تلاش می کند که منافع و مزایا را بر حسب تناسب های هندسی میان شهروندان تقسیم کند. مقصود از تناسب های هندسی به این معنا است که مزایا و منافع برحسب شایستگی و استحقاق شهروندان میان آنها توزیع می شود. اما در قسم دوم رابطه ای میان عدالت و پاداش وجود ندارد و تنها اصلاح خطا یا جبران خسارت مدنظر است. عدالت جبرانی از طریق تناسب عددی حسابی اعمال می شود و تحقق این امر به این صورت است که طرف در دادگاه به طور یکسان در معرض قضاوت قاضی قرار گرفته و قاضی تلاش می کند حد وسط عددی میان طرفین را پیدا کند. یافتن حد وسط عددی نیز به این صورت است که قاضی بررسی می کند فعل خطا برای فرد خاطی چه مقدار منفعت داشته به همان مقدار برای او اعمال زیان می کند. ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخوس عدالت را حد وسط (the mean) میان فعل ظالمانه و مورد رفتار ظالمانه واقع شدن در نظر می گیرد. جهان مدرن به همان مقدار که عدالت در جهان سنتی و یونان باستان مفهومی انتزاعی در نظر گرفته می شد که همچون دیگر مثل افلاطون حاوی حقیقتی غیر قابل گفتگو و دربسته بود در جهان مدرن عدالت چهره ای بشری و زمینی به خود گرفت که از دل توافق خرد جمعی خود را نمایان می کرد. دیگر برای عدالت ماهیتی از پیش تعیین شده وجود نداشت و امکان ارائه تعریفی جامع و مانع پیرامون آن تقریبا غیرممکن بود. در عصر جدید 2 تعریف از عدالت در قالب سنت هابزی و سنت کانتی مقبولیت یافت. هابز با توجه به شعار آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران روا مدار که قرابت بسیار با قانون طلایی (goldenrule) [با دیگران چنان کن که خواهی با تو آن چنان کنند] دارد مساله قرار داد و توافق را مطرح می کند. او معتقد است هر فرد با عمل به وعده و قرارش به صیانت از خود می پردازد و در عین حال خطری نیز برای دیگران به حساب نمی آید. در واقع ، هابز عدالت را در رابطه قراردادی افراد درک می کند. به عبارت دیگر در دیدگاه هابز عدالت جنبه حفظ منابع و مصالح را دارد و جنبه اخلاقی آن نادیده گرفته می شود. اما درسنت کانتی دیدگاه هابز واژگون می شود و چنین بیان می شود که از طریق میل ، منفعت و قرارداد نمی توان پی به مفهوم عدالت برد. در دیدگاه کانت مفاهیمی همچون عدالت، آزادی و فضیلت از کنش عقلانی حاصل می شود. به عبارت دیگر نمی توان عدالت را از طریق امیال طبیعی و شخصی تحقق بخشید. از نگاه کانت سازگاری میان عدالت و منفعت بی معنا است و این به آن علت است که فرمان اخلاق که عدالت هم بخشی از آن است به هیچ چیز مشروط نیست. در نگاه کانت رابطه عمیقی میان آزادی و عدالت وجود دارد. آزادی برای انسان حقی ذاتی است که مبنای آن چیزی جز انسانیت فی نفسه نیست. هنگامی که آزادی جنبه بیرونی به خود بگیرد. در واقع به معنای تعین معقول ذات عاقل است. در حوزه سیاسی کانت تصریح می کند که آزادی اراده هر فرد باید با قانون عام آزادی سازگار باشد. حال این پرسش مطرح می شود که آیا می توان برای آزادی محدودیتی قائل شد؟ پاسخ کانت چنین است : آزادی تنها یک محدودیت دارد و آن عبارت است از حق دیگران به داشتن آزادی مشابه. اما تحقق چنین آزادی خود مستلزم شرطی است و آن شرط، عدالت است. رالز و عدالت هنگامی که رالز سخن از عدالت به میان می آورد به عدالت به عنوان صفت نهادهای اجتماعی می نگرد و عدالت به مثابه ویژگی فردی یا عدالت به مثابه صفت جهان مد نظر او نیست. در دیدگاه او، عدالت آرمان اصلی نهادهای اجتماعی است و غایت اصلی نهادهای اجتماعی رسیدن به عدالت است. رالز بیان می کند که در یک جامعه می توان هم سخن از تضاد منافع به میان آورد و هم وحدت منافع را مورد توجه قرار داد. همکاری اجتماعی افراد برای تحقق یک زندگی بهتر نشان از وحدت منافع است. اما از سوی دیگر، تضاد منافع نیز خود را در جامعه نشان می دهد آن گاه که افراد یک جامعه نسبت به چگونگی توزیع و تقسیم محصول همکاری خود حساسیت نشان می دهند و درصدد کسب منافع و امتیاز است بیشتر نسبت به دیگر افراد برمی آیند. در چنین شرایطی برای انتخاب تشکیلات اجتماعی که تقسیم این منافع و امتیازات را به عهده دارد و همچنین برای بستن قراردادی درخصوص اختصاص صحیح سهم ها، نیاز به مجموعه ای از اصول است که از آن به عنوان اصول عدالت اجتماعی یاد می شود. از طریق این اصول است که می توان حق ها و تکلیف ها را مشخص کرده و منافع و هزینه های همکاری اجتماعی را به شیوه ای منصفانه تقسیم کرد. رالز در باب نگاه دولت عدالت پرور به شهروندان بیان می کند که چنین دولتی تا حد امکان باید از تحمیل هر عقیده واحد در باب معنای زندگی اجتناب کند و به حکم عدالت باید راه تساهل و مدارا را در پیش گرفت از نگاه کانت، عدالت عبارت از مجموعه شرایطی است که تحت آن شرایط اراده یک فرد می تواند بر طبق یک قانون عام آزادی با اراده دیگران متحد و سازگار شود.با بررسی 2سنت هابزی و کانتی، اکنون به سراغ مهمترین فیلسوف سیاسی معاصر رفته و نظر او را پیرامون عدالت جویا می شویم. جان رالز (john rawls) که از او به عنوان قهرمان تامل نظری در باب عدالت یاد می شود به عنوان مشهورترین نظریه پرداز در زمینه دولت قدر قدرت و از جمله آخرین فیلسوفان برجسته مکتب لیبرالیسم محسوب می شود. او با نگارش کتاب تئوری عدالت (theory of justice) در سال 1972 چنان محبوبیت و جایگاهی در میان اندیشمندان یافت که گروهی کتاب او را بالاترین معیار لیبرالیسم برشمردند. لیبرالیسم مفهومی سیاسی در اندیشه غرب است که قدمت آن در حدود 300 سال است. متفکرانی همچون آدام اسمیت، جان لاک، مونتسکیو، کانت و جان استوارت میل را می توان ازجمله وارثان اصلی این اندیشه به حساب آورد. پس از فروپاشی شوروی ، لیبرالیسم از جایگاهی خاص در اندیشه سیاسی برخوردار شد. آزادی فردی در لیبرالیسم اصل بنیادین محسوب می شود. از نگاه لیبرال ها وجود تشکیلات سیاسی تنها آن زمان قابل توجیه است که به مسائل مورد علاقه فرد کمک کند و مسلما این مسائل فردی اموری جدا از مفهوم سیاست و جامعه در نظر گرفته می شود. لیبرال ها بر این نکته تاکید می کنند که فرهنگ، جامعه و دولت نباید فی نفسه غایت محسوب شوند. یکی از دغدغه های اصلی فیلسوفان لیبرال تلاش برای توجیه و حل مساله تاسیس جامعه مدنی و مشروعیت بخشیدن به دولت است. به همین دلیل اندیشمندانی همچون هابز، لاک و روسو به طرح فرضیه وضعیت طبیعی روی آورده اند. از دیدگاه این دانشمندان انسان ها ابتدا در وضع طبیعی زندگی می کنند. در توصیف چنین وضعیتی میان اندیشمندان و فیلسوفان چندان اتفاق نظر وجود ندارد. گروهی چنین وضعیتی را جنگ همه با هم توصیف کرده و گروهی نیز معتقدند که در چنین وضعیتی با وجود این که افراد به حقوق یکدیگر واقفند، ولی امکان احقاق حقوق افراد وجود ندارد. با وجود اختلاف در توصیف وضع طبیعی می توان به حداقل اشتراک نیز قانع شد و چنین بیان نمود که هر دو گروه معتقدند که در وضع طبیعی خلأ قانون و قاعده کاملا آشکار است و چون قانونی نیست مسلما متولی برای اجرای آن نیز وجود ندارد و در نتیجه نمی توان سخن از عدالت به میان آورد. انسان ها برای رهایی از چنین وضعیتی توافق می کنند که با صرف نظر کردن از بخش قابل توجهی از آزادی خود موجبات زندگی توام با امنیت را فراهم آورند. لازمه تحقق چنین هدفی تاسیس نهادی به نام دولت است که قوانینی را وضع کرده و به اجرا می گذارد و به تعبیر مارکس وبر انحصار قوه قهریه را به دست می گیرد. توافق و پیمان اولیه که میان انسان ها صورت گرفته منشائ مشروعیت دولت و ضرورت اطاعت از قوانین و دستورهای حکومت است. با ذکر مطالب بالا به بررسی یکی از نظریه های جان رالز که نظریه وضع اولیه است می پردازیم. او در بیان این نظریه بشدت تحت تاثیر نظریه قرارداد اجتماعی است. رالز برای توصیف وضع اولیه تمثیلی را مطرح می کند که چنین است : انسان هایی را تصور کنید که در بخشی از کره خاکی قصد زندگی کردن دارند و این افراد از شعور و فهم متوسط و عادی برخوردارند. این افراد برای بهره مندی از یک زندگی خوب قراردادهایی را وضع می کنند که مهم ترین ویژگی آنها منصفانه بودن است. او معتقد است در وضع اولیه هیچ فردی از وضعیت آینده باخبر نیست و نمی داند چه اتفاقی رخ خواهد داد. به همین دلیل ، همه تلاش می کنند تصمیم های خود را به طور منصفانه اتخاذ کنند. همه افراد می کوشند به بهترین شرایط مطلوب دست یابند، ولی حصول این شرایط مستلزم تجاوز به دیگران نیست. در نتیجه نظریه ای که در این وضعیت وضع می شود عادلانه خواهد بود و چنین است که نظریه عدالت رالز با مفهوم انصاف پیوندی عمیق پیدا می کند. نتیجه گیری با توجه به مطالبی که در این مقاله بیان شد، می توان به چنین جمع بندی ای دست یافت. نگاه به عدالت در فضای اخلاق سقراطی نگاه فضیلت آمیز است و عدالت در مقام یک فضیلت مورد بررسی قرار می گیرد. هنگامی که سخن از عدالت به مثابه فضیلت در میان است در واقع شخصیت انسانی مدنظر می باشد. در تفکر یونان باستان و بالاخص از نگاه افلاطون و ارسطو عدالت تنها یک فضیلت به شمار نمی آید بلکه دربرگیرنده تمام فضایل است و همه فضایل به نحوی از انحای با عدالت پیوند دارد. برای ایضاح این مطلب می توان چنین گفت که یک فرد در یونان باستان چه دروغ بگوید و چه مرتکب قتل شود و چه به عنوان انسانی ترسو در جامعه شهرت داشته باشد همه این موارد در مقام بی عدالتی محسوب می شود و این در حالی است که در جریان مدرن عدالت فضیلتی هم طراز با دیگر فضایل است و نه فضیلتی بر فراز آنها. به عبارت دیگر، در مباحث مدرن عدالت تنها به عنوان بخشی از اخلاق فردی در نظر گرفته می شود. منابع: 1- فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه یونان و روم، ج 1، ترجمه سیدجلال الدین مجتبوی، انتشارت سروش،1380 2- محمودیان محمد رفیع، جهان و عدالت مقایسه ای بین نظریات افلاطون و راولز، مجله کیان، شماره 44. 3- هانا فنیکل پیتکین، عدالت: سقراط و تراسیماخوس ترجمه مصطفی ملکیان، مجله کیان، شماره 54. 4- بی کیل کوهن، آیا چارچوب آزادی را عدالت تعیین می کند، ترجمه محمد زارع، روزنامه ایران 17، دی 1381. 5- فولادوند عزت الله، لیبرالیسم سیاسی جان رالز، روزنامه وب سایت اطلاع رسانی اعتماد ملی. 6- ویژه نامه نقطه، روزنامه جام جم، تیر 1386. ‌ علی تازیکی نژاد

روزنامه جام جم