كلمات كليدي : خدا، تتراگراماتن، اسم ذات، اسرائيل، كتاب مقدس، يهوه
نویسنده : انسيه شيرخدائي
اسم ذات احدیت است. که بر ازلی و ابدی‌بودن وی دلالت می‌کند.[1] این نام مقدس بیش از 6600 بار در تورات بر خداوند اطلاق شده است،[2] و دلالت بر قائم بذات بودن خدای تعالی دارد.[3]
یهوه[4] از آغاز تاریخ اسرائیل خدای قومی و ملی بنی‌اسرائیل[5] به شمار می‌رفته است. او نه تنها خدای اسرائیل، بلکه خدای خالق آسمان‌ها و زمین، جهان و حاکم و داور بر همه‌ی موجودات بوده است.[6]
این واژه از HYH / HWH / HAYAH به معنای "بودن" اخذ شده است و نام اصلی خدای قوم یهود در عهد عتیق می‌باشد. این در حالی است که در دوران عهد جدید، خداوند با نام‌هایی چون: پدر، ابا[7]، پدر آسمانی و ... خوانده شده است، اما هیچ‌گاه از خدا با نام یهوه اسم برده نشده است.
در باور مسیحیان، "یهوه" گاه برای اقنوم اول و یا اقنوم دوم بکار برده شده است، که در میان ایشان اختلافاتی در این باره وجود دارد. این نام به معنای توصیف خدایی است که بوده، هست و خواهد بود، و معمولا به شکل ادونای یا هشم (ه: آن، شم : نام) یعنی "آن نام" تلفظ می‌شود.[8]
ریشه‌ی واژه‌ی "یهوه"
درباره‌ی ریشه و منشأ واژه‌ی یهوه، اختلاف نظرهایی وجود دارد و دقیقاً معلوم نیست که از چه چیزی اشتقاق یافته است.
گروهی برآنند که این کلمه، منشأ "هند و اروپایی" دارد و ترجمه‌ی ریشه‌ی سانسکریت آن در لاتین "ژوپیتر[9]"، در یونانی "زئوس[10]" یا "دئوس[11]" و در هند و اروپایی "دئیوس[12]" می‌باشد و گروه دیگر معتقدند که یهوه ریشه‌ای عبری دارد، یعنی یهوه را صورت قدیمی فعل "بودن" به زبان عبری و اسم خاص خداوند می‌دانند و در این صورت، معنای «هستم آنکه هستم»[13] از آن افاده می‌شود.[14]
یهوه توسط یهودیان از کتب قانونی اقتباس شده است و تا قبل از دوران آوارگی کاربرد داشته است. این نام مقدس تنها در سفر پیدایش 156 بار استفاده شده است.[15]
نظر دیگر آنکه "یهوه" در زبان عبری مماثل با کلمه (Lord) در انگلیسی می‌باشد پس ممکن است که یهوه از کلمه «یهوا» یا «یاهونا» گرفته شده باشد و معنای هر دو کلمه آقا، سرور و اله می‌باشد.[16]
کاربرد واژه‌ی یهوه
کاربردهای مختلفی برای این واژه مطرح شده است. این نام مهم و خاص خداوند برای اولین‌بار در تکلم خداوند با موسی در کوه حوریب به وی وحی شده است. یهوه نامی است که خداوند بوسیله‌ی آن خود را بر موسی (ع) آشکار نمود و شکل صحیح و معنای نامش را توضیح داد. این درحالی است که خداوند خود را تا پیش از این، با نام یهوه نخوانده بود، بلکه خود را با نام‌هایی چون: خدا، خالق آسمان و زمین و ... معرفی کرده بود. همچنان‌که خود را به ابراهیم با نام "قادر مطلق" شناسانده بود. [17]
دهخدا در این رابطه می‌گوید که یهوه از آغاز، نام خدای مطلق قوم موسی نبود بلکه پیش از زمان وی، بنی‌اسرائیل او را در رأس سه گروه نیمه‌خدایان کروبیون، صرافیون و الوهیون می‌دانستند.[18] پس این کلمه قبل از اینکه تورات نازل گردد، در بین بنی‌اسرائیل کاربرد داشته است و چیزی نیست که با نزول تورات پدید آمده باشد. همچنین برخی معتقدند این واژه پیش از وحی به موسی (ع)، از سوی رئیس قبیله یا سرپرست خانواده مورد استفاده قرار می‌گرفته و عده‌ای بر این باورند که یهوه خدای کنعانیان بوده است.[19]
یهوه متشکل از صورت‌های ناتمام و مختصر، وجه وصفی و فعل عبری کامل _ye=yehi, ho=howeh, wa=hawah_ می‌باشد. بنابراین معنای یهوه عبارت است از "کسی که هست، می‌باشد و خواهد بود".[20]
اشتقاق این نام، از دیگر نام‌های خداوند
وجود نام الهی _یهوه_ در میان عبرانیان به سادگی این حقیقت را بیان می‌کند که عناصر نام الهی بعد از رازگشایی این نام، در میان عبرانیان بوجود آمده باشد. 163 نام وجود دارد که در ترکیب آنها یک عنصر از این نام مقدس، بصورت پیشوند یا پسوند بکار رفته است.
در 48 تا از این نام‌ها، یهو[21] یا یو[22] در آغازشان به عنوان پیشوند و 115 تا از آنها یهو[23] یا یه [24]در آخرشان به عنوان پسوند بکار رفته است.[25] برای نمونه در نام مادر موسی یک شکل مخفف یو[26] یهوه وجود دارد، و... .[27]
اما چنین فرم کلمه‌ای_ یهوه_ هیچ مثل و مانند کاملی در زبان عبری ندارد. صورت و شکل مختصر یهو، تصور صورت کامل یهوه بوده است، اما صورت یهوه نمی‌تواند به عنوان صورت مخفف یهو و یه در نظر گرفته شود، و این در حالی است که مخفف یهوه ممکن است از صورت کلمه‌ی دیگری اخذ شده باشد.[28]
کلمه یهوه در زبان سامی از چهار حرف اصلی «ی، ه ، و، ه» ساخته شده است و تلفظ اصلی و ابتدائی این واژه «یهُو» و «یاهو» بوده است. تلفظ «یهُوهَ » ظاهراً تلفظ بعدی و ساختگی کلمه است که به معنای ابدیت و سرمدیت است و گویند بابلی‌ها از نظر دنیای فانی و فنای کل مخلوقات، ازلیت و ابدیت خداوند را با کلمه فوق بیان می‌کردند. یهوه در معنای مجازی "سرور من" و "مولای من" نیز استعمال شده است.
در دین یهود در عصر هلنیسم، اسم یهوه به کائن تفسیر شده است و در ترجمه اورشلیم، بر سه وزن الکائن، الذی کان و الذی یکون (کسی که هست، بوده و خواهد بود)، تفسیر شده است و این معنا تقریباً اشاره بر ازلیت و ابدیت خداوند دارد[29].
یهوه، خدای بنی‌اسرائیل
این نام نسبت به سایر نام‌های خدا در عهد عتیق از کاربرد و قداست بیشتری برخوردار است.[30] معنای دیگر یهوه، خدای بنی‌اسرائیل و کلیمیان است.[31] در ادبیات مختلف، خدای یهودیان به اسامی مختلفی چون: یهوه، یا هووه، یا هویهواه، یهو و ... نامیده شده است.[32]
واژه‌ی "یهوه" در گذر زمان
مطلب جالب توجه در تلفظ نام یهوه این است که: در ابتدا یهودیان، این نام را آزادانه بکار می‌بردند.[33] حتی با این نام به هم سلام می‌کردند، و علمای یهود در مراسم عبادات و نماز، آن‌هم در "بیت همیقداش"[34] این نام را آشکارا تلفظ می‌نمودند و بیان این اسم اعظم چهار حرفی، هیچ منع قانونی نداشت اما در اواخر دوران معبد در تلفظ صریح این نام ابراز بی‌میلی می‌شد.
علت آن در تلمود از زبان ربی یهودی این گونه بیان شده است: که چون سطح اخلاقی کاهنان تنزل نموده بود، دیگر در طی مراسم، کاهن اعظم، اسم چهار حرفی[35] تتراگراماتن[36]_ واژه‌ی تتراگراماتن در عهد عتیق نیامده است، اما بیرون از اسفار، در دو جا بکار رفته‌است: یکی در ششم قبل از میلاد در نوشته‌های لاخیش[37] و دیگری در نهم قبل از میلاد در کتیبه‌های "میشا[38]". [39]_ را با صدای کوتاه قرائت می‌کرده است. بعد از این دوران بیان آشکار "شم هم فوراش[40]" توسط فتوای علمای یهود، منع قانونی یافت بطوری که یکی از علمای قرن سوم یهودی، چنین فتوا داده است: «هرکس اسم اعظم را همانطور که نوشته می‌شود بر زبان جاری سازد، مرتکب گناه کبیره می‌شود». از آن زمان تا به امروز، در موقع خواندن کتاب مقدس یا نماز و دعا، اسم (ی ه و ه) را ادونای[41] به معنای سرور من، می‌خوانند.[42]
حتی روایتی است که می‌گوید، معلمان و ربانیون یهود تلفظ آن نام را هر هفت سالی، یک یا دو بار، به شاگردان خود تعلیم می‌دادند. اما این رسم بعد از مدتی منسوخ شد و حتی امروزه کسی تلفظ صحیح این اسم را به درستی نمی‌داند.[43] به همین دلیل در قرن ششم و هفتم میلادی برخی علما، حروف را طوری قرار می‌دادند که خواننده تلفظ آن را به شکل ادونای بخاطر آورد.[44]
همان طور که بیان شد، امروزه، برخی دینداران یهودی کلمه‌ی "هاشیم" را به کار می‌برند و تعدادی از ارتدوکس‌های یهود، به حروف اختصاری عبری این نام بسنده می‌کنند. برای نمونه حرف یود (همان یاء) یا حرف حاء را بعنوان علامت اختصاری هاشیم و حرف دال را به جای علامت آدونای به کار می‌بردند.
همچنین در ترجمه‌ی فارسی عهد قدیم، اغلب خط کوتاهی در بالای واژه‌ی خداوند _یهوه_ دیده می‌شود که اشاره‌ای است به اینکه در متن عبری، "یهوه" نوشته می‌شود، اما هنگام قرائت "ادونای" خوانده می‌شود. از این رو هنگامی که در متن، اصطلاح "خداوند خدا" را می‌خوانیم، در واقع در متن اصلی عبری، عبارت "یهوه خدا" ذکر شده است.[45]
همچنین، برخی دیگر از یهودیان، به نوشتن حرف نخست و آخر کلمه‌ی گاد به شکل G-D اکتفا می‌کنند و یا گروهی از ایشان علامت X را برای اشاره به خدا کافی می‌دانند. محققانی نیز بر این باورند، پس از آن که نسخه‌های بی نقطه‌ی کتاب مقدس را مفسران عبری، تصحیح و نقطه‌گذاری کردند، نام خدا را از نظر احترام حذف کرده، به جای آن چند نقطه می‌گذاشتند.[46]
به طور کلی، نام خاص خدا (یهوه) در میان علمای یهود بخاطر تقدس بسیار، یک نوع تابو [47] به شمار می‌رفته است، و به این علت که زیر دست و پا قرار نگیرد و بی حرمتی به آن نشود از ذکر نام خدا در نوشته‌ها چشم پوشی می‌کردند و به جای آن چند نقطه می‌گذاشتند، زیرا بی حرمتی به این نام مقدس (یا حیلول هشم[48]) همچون یک جنایت محسوب می‌شده است و مجازات آن مرگ و کشته‌شدن بوده است.[49]
یهوه در مسیحیت
همانطور که بیان شد، یهوه در جواب سؤال موسی (ع) که پرسید: به قوم بگویم چه کسی مرا نزد شما فرستاد؟ چنین گفت: بگو "هستم آنکه هستم" مرا نزد شما فرستاده است.
بنابراین، آنچه از ابتدا تاکنون درباره‌ی خداوند در یهود و مسیحیت مطرح بوده است، بحث پیرامون مفهوم وجود خداوند در نام یهوه می‌باشد، که اقوال متعددی نیز در این باره وارد شده است و این سؤال خود را می‌نمایاند که، آیا این وجود دلالت بر وجود خود خداوند دارد و یا یک وجود تاریخی است که سبب تجلی خداوند در زمان می‌باشد؟ بیشتر نویسندگان پروتستان، این وجود نسبت داده شده در نام یهوه را به عنوان یک شخص تاریخی قلمداد می‌کنند، با این وجود برخی، نه همه، این مفهوم متافیزیکی را به عنوان استقلال و بی‌نیازی وی، تغییرناپذیری مطلق، پایبندی به وعده‌ها و اقوالش و ثبات در نقشه‌هایش، درنظر می‌گیرند. در نتیجه ایشان بر اساس ادله، معنای تاریخی بودن (وجود داشتن) که اشاره به مفهوم متافیزیکی نام الهی دارد، را یک مفهوم مرموز و مخفی برای زمان‌های اولیه می‌دانند، ایشان_نویسندگان پروتستان_ همچنین استدلال می‌کنند، چون هنوز برخی از تفکرات مصریان زمان‌های اولیه تقریباً همانطور پوشیده و مستور مانده است، بر این اساس لازم نبوده است که یهودیان زمان موسی(ع)، معنای این نام اشاره شده را بطور کامل درک کرده باشند. همچنین مفهوم علمی پیشرفته‌ی آن، قادر مطلق است که بعداً در الهیات جدید مسیحی به دست فراموشی سپرده شده است.[50]
برخی از دانشمندان جدید در مسیحیت از این عقیده دفاع کردند، که واژه ی یهوه در جهان مسیحیت تنها از تاریخ 1520 بکار برده شده است. برخی دیگر بر این باورند که "پیتر گلاتیوس[51]"کاشف این کلمه و "فاگیوس[52]" مروج آن در جهان مفسران و دانشمندان بوده‌اند. اما کلمه‌ی یهوه در تفاسیر متألهان و نویسندگان کاتولیک و پروتستانی قرون 14 و 16 نشان‌دهنده‌ی این مطلب است که آنها بطور کامل با این کلمه آشنایی داشتند. همچنین این کلمه حتی در آثار تألیف شده‌ی "رایموند مارتین[53]"، متعلق به سال 1270 نیز ملاحظه شده است و احتمالاً تفسیر نام یهوه مربوط به زمان‌های قبل‌تر از مارتین _یا قرن سیزدهم_ بوده است. جای هیچ تردیدی نیست که این واژه به عنوان تلفظ حقیقی نام الهی از سوی تعدادی از دانشمندان پذیرفته شده است.[54]
عیسی، همان یهوه
در الهیات مسیحی، عیسی به عنوان اقنوم دوم، خدایی کامل است که مورد پرستش قرار می‌گیرد و در آیاتی از اناجیل[55] عیسی به عنوان خداوند خدا معرفی شده است. بنابراین از نظر مسیحیان، مسیح، همان یهوه است. زیرا بر اساس آنچه در قبل اشاره شد، "خداوند خدا" ترجمه‌ی "یهوه خدا" می‌باشد. از این رو عیسی که "خداوند خدا" است، یهوه خوانده می‌شود.[56]
حتی در نیایش آئین مسیحیان قبطی مصر، قطعه نیایشی به عیسی وجود دارد که اینگونه به او خطاب می‌شود: «ای عیسی مسیح، ای خداوند و خدای ما ...»[57]، همچنین نام عبری عیسی که در عهد قدیم به صورت یهوشوع یا یشوع بکار برده می‌شد، قبل از تبعید به بابل، به شکل طولانی "یهوشوعا" و بعد از تبعید به صورت مخفف "یشوعا" به معنی "یهوه نجات می‌دهد" می‌باشد. این اسم در زبان‌های یونانی و لاتین "Jesus" و در زبان ارمنی "هیسوس" نوشته شده است. این نام از قرن دوم میلادی به بعد تنها بصورت طولانی آن بکار می‌رفت و مخفف آن منسوخ گردید. از این قرن به بعد این واژه بصورت عیسی نوشته می‌شود. از نظر مسیحیان به احتمال قوی این مطلب به دشمنی یهودیان با کلیسا برمی گردد و به شیوه‌ای تمسخرآمیز، آن را همانند عیسو برادر یعقوب که حق نخست زادگی[58]_یعنی عهد خداوند را با کاسه‌ای آش عوض کرد_ می‌نوشتند.[59]
همچنین کلمه‌ی آدونای در زبان عبری، خداوند من می‌باشد، که به زبان یونانی کریوس یا کوریوس[60] ترجمه شده است. بنابراین مسیحیان وی را کوریوس می‌نامیدند.[61]