كلمات كليدي : مطبوعات، روزنامه، راديو، تلويزيون، خدمات مطبوعات، خصوصيات روزنامه
نویسنده : قاسم كرباسيان
مطبوعات، مجموعه نشریاتی است که به‌طور منظم با نام ثابت و تاریخ و شماره ردیف در زمینه‌های گوناگون خبری، انتقادی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، کشاورزی، فرهنگی، دینی، علمی، فنّی، نظامی، هنری، ورزشی و نظایر اینها منتشر می‌شوند.[1]
اختراع خط که تحوّل عظیمی در وضع جوامع انسانی به‌وجود آورد، نوع جدیدی از ارتباط را که ارتباط غیرمستقیم نامیده می‌شود، رقم زد و به‌عنوان واسطه‌ای میان منشأ و مخاطب پیام شناخته شد. اختراع کاغذ نقش این واسطه را در زندگانی انسان‌ها ارتقاء بخشید و پیام‌های مکتوب روابط اجتماعی را وارد مرحله حقیقت‌بینی و پیچیدگی کرد. از این زمان بود که به‌تدریج انتشار روزنامه‌های خطی برای انعکاس مسایل روز و مطلع کردن مردم از آنها شکل گرفت و تقریباً دویست سال قبل از اختراع چاپ، اولین روزنامه‌ها به‌وجود آمدند. این روزنامه‌ها تقریباً انواع نوشته‌های روزنامه‌های امروزی مانند خبرها، مقاله‌ها، گزارش‌های خارجی، داستان‌ها و مطالب جالب دیگر را ابداع کردند. در همان ایّام، نوشته‌هایی که در مدح یا به قصد انتقاد از افراد تهیه می‌شدند و نوشته‌های خبری، به‌صورت روزنامه‌های دیواری به مردم ارائه می‌گردیدند. اولین روزنامه از این نوع که امروز در اختیار انسان باقی مانده، روزنامه‌ای به‌نام "آکتادیورنا" بوده که بر روی دیوارهای شهر قدیم "رم" چسبانده می‌شده است.[2]
از اواسط قرن پانزدهم میلادی با پیدایش و پیشرفت صنعت چاپ، به‌تدریج نشریه‌ها و کتاب‌های چاپی گوناگونی به‌طور منظم در اروپا انتشار یافت.[3] از پایان این قرن، چاپ‌کنندگان، نشریاتی را به شکل دفترچه‌های کوچک چهار، هشت یا شانزده صفحه‌ای انتشار دادند؛ که گاهی به‌وسیله کلیشه‌های چوبی به تصاویری زینت یافته بود. بعدها، نوع جدیدی از روزنامه‌های تک‌ورقی که "کانارها" نامیده می‌شدند، انتشار یافتند؛ تا اینکه اولین نشریات ادواری با نام "آلماناکس" در شهر ماینتس آلمان در سال 1448 متولّد شد. در آلمان همچنین اولین گاه‌شمارهای منظم به‌نام "مرلاتسیونن" در سال 1588 انتشار یافت؛ که حوادث مهم سالانه یا شش ماهه را تجدید چاپ می‌کرد. مسیر تحول مطبوعات به انتشار "گازت‌ها" (Gazette) رسید و "ساموئل دیلبام" در شهر "اکسبورگ" نشریه‌ای ماهانه به‌شکل گاه‌نامه منتشر کرد و این پایه انتشار گازت‌ها شد. در ادامه انتشار گازت‌ها، اولین خبرنامه در سال 1622 در لندن عرضه شد و همین‌طور اخبار هفتگی ایتالیا، آلمان، هنگری و لوگزامبورگ انتشار یافت.[4]
از اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم که صنعت چاپ توسعه واقعی یافت، مطبوعات نیز رفته رفته خصوصیات امروزی به‌خود گرفته و انتشار کتاب‌ها را تحت‌الشعاع خود قرار دادند. از این زمان، نویسندگان و کسانی که به امر چاپ می‌پرداختند، به دو طبقه ممتاز مطبوعاتی تبدیل شدند. در 1665 اولین روزنامه بزرگ به‌نام "لندن گازت" در آکسفورد منتشر شد و پس از آن در قرن هیجدهم اولین روزنامه حقیقی جهان به‌نام "دیلی کوارنت" به‌وجود آمد؛ که انتشارش تا 1735 ادامه یافت.[5]
ایالات متحده آمریکا نیز در سال 1690 در شهر بوستون شاهد انتشار اولین روزنامه به‌نام "پوبلیک اکوارنس" بود و پس از آن اولین روزنامه به‌معنی واقعی کلمه در آمریکا در سال 1828 به‌نام "پنسلوانیا گازت" در فیلادلفیا پا به عرصه گذاشت.[6]
مطبوعات سرانجام در نیمه دوم قرن 19 و نیمه اول قرن 20 ویژگی‌های یک صنعت بزرگ را به‌خود گرفتند و مصرف مرتب آن حداقل در کشورهای غربی در میان توده‌ی مردم فراگیر شد و به‌صورت نوعی عادت و رفتار اجتماعی درآمد. در همین دوران بود که در پی رشد کمّی و کیفی نشریات، مجله‌هایی با کیفیت بالا به‌صورت ماه‌نامه و دو هفته‌نامه‌ی قابل اعتنا شکل گرفت.[7]
در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم جهان شاهد نشریات تخصصی با توجه به نوع مخاطبان و موضوع تخصصی بود که در این دوران نشریات تخصصی در کنار مطبوعات ادواری تولد یافتند.
در ایران نیز اولین روزنامه‌ای که به‌زبان فارسی منتشر شد، روزنامه‌ای است که در حدود سال 1253ه.ق به مدیریت میرزاصالح شیرازی طلیعه‌ی آن انتشار یافت. البته پیدایش روزنامه به‌معنی اعمّ، از زمان‌های بسیار دور در ایران رایج بوده است. فاصله انتشار نشریات ادواری و یومیّه در ایران با نشریات تخصصی چندان زیاد نیست و در سال 1287ه.ق اوّلین شماره از نشریه حقوقی، قضایی و خبری با عنوان "وقایع عدلیه" به همّت میرزاحسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) منتشر شد.[8]
کارکرد مطبوعات
مطبوعات چاپی یکی از رایج‌ترین و شاخص‌ترین محصولات جامعه صنعتی بوده که بنا به‌گفته‌ی بورک (1797- 1729Edmund Burke: ) سیاست‌مدار و فیلسوف انگلیسی، رکن چهارم دموکراسی محسوب می‌شود. این وسیله ارتباط‌جمعی، که درواقع با بهره‌گیری از سه صنعت خط، کاغذ و چاپ، کار خود را آغاز کرد، در عین اینکه یک تولید و محصول صنعتی به‌شمار می‌رود، آفریده‌ای فکری بوده که جواب‌گوی نیازهای معنوی گروه خوانندگان است و مصرف‌کنندگان به‌عنوان نوعی سرویس یا خدمت از آن بهره می‌برند؛ هرچند برای ناشران خود، صورت کالا دارد.
این وسیله ارتباطی که مطالب گوناگونی مانند اخبار، سرگرمی، مقاله، گزارش، داستان و ... را در قالب انواع روزنامه و مجله در اختیار مخاطب قرار می‌دهد، دارای خدمات مختلفی است که تجزیه این خدمات کار دشواری است؛ چرا که این خدمات غالباً مکمل یکدیگر و تفکیک‌ناپذیرند.[9]
1. خبررسانی؛ اولین خدمت مطبوعات، فراهم آوردن، توضیح دادن، تفسیر کردن و در اختیار گذاردن اخبار است. باید دانست که مطبوعات، وقایع و مسایل جاری را به‌همان ترتیب کتاب یا رادیو و تلویزیون منتشر نمی‌کنند؛ زیرا کتاب‌ها وقایع و مسایلی را که اهمیت خاص پیدا کرده‌اند و در فرصت کافی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، انتشار می‌دهند. در حالی‌که وقایع و مسائل مورد نظر رادیو و تلویزیون یا در همان لحظات وقوع یا در فاصله کمی پس از آن انتشار می‌یابند و چون گردانندگان این دو وسیله ارتباطی کوشش می‌کنند که جریان آنها را به‌سرعت پخش نمایند، امکان ارزیابی و تجزیه و تحلیل دقیق پیدا نمی‌کنند. اما در مطبوعات نه خبرها توأم با تأخیری مانند کتاب روبه‌رو هستند و نه با شتابزدگی رادیو و تلویزیون؛ بلکه طرز انتشار خبرهای مطبوعات حدّ متعادل انتشار مطالب کتاب‌ها و برنامه‌های رادیو و تلویزیونی است. البته باید در نظر داشت که با توجه خاص روزنامه‌ها به تجزیه و تحلیل اخبار، ماهیت مطبوعات به طرز نامرئی به کتاب نزدیکتر می‌شود.[10]
2. توسعه اطلاعات و معلومات خوانندگان؛ در مورد این خدمت نقش عمده را مجلات تخصصی بر عهده دارند؛ ولی روزنامه‌ها و مجلات می‌توانند و باید این خدمت را نیز انجام دهند.
3. یاری رساندن به خوانندگان در جهت بهتر تنظیم کردن اوقات و برنامه‌هایشان؛ در جامعه امروزی که شرایط زندگی روابط فرد و جامعه را روزبه‌روز پیچیده‌تر می‌شود، این خدمت اساسی و مهم است. چاپ برنامه‌های سینما‌ها، تئاترها و نمایشگاه‌ها و خبرهای هواشناسی و از همه مؤثرتر ستون‌های نیازمندی‌ها و آگهی‌های کوچک طبقه‌بندی‌شده در زمره این خدمات است.
4. تفریح و سرگرمی؛ مطالعه مطبوعات، خود، نوعی تفریح و سرگرمی برای خوانندگان و مخاطبین است.
5. خروج از انزوا و ایجاد احساس اشتراک؛ مطالعه مطبوعات به این امر که شخص، خود را پاره‌ای از کل جامعه بداند نیز کمک کرده و باید مطالعه آن‌را در واقع نوعی مکالمه با جهان دانست؛ که انزوای شخصی را شکسته و احساس اشتراک با جامعه را در او زنده می‌کند.
6. روان‌درمانی؛ برخی معتقدند که درج خبرهای جنایی و ماجراهای عشقی و رسوایی‌ها و جنجال‌های خانوادگی، سیاسی و ... در مطبوعات می‌تواند بسیاری از خوانندگان را از عقده‌ها و رؤیاهای خوش، رهایی بخشد و یا زمینه‌ای را برای صحبت فراهم آورد.[11]
7. نظارت؛ نقش مطبوعات به‌عنوان رقیبی برای دولت و ناظر اعمال آن در روزنامه‌نگاری سنّتی، نقشی افتخارآمیز است. در این نقش، مطبوعات غالباً به‌عنوان رکن چهارم قوای اساسی کشور نامیده می‌شوند.
ادموند بروک (Edmund Burke: 1729-1797) جایگاه روزنامه‌نگاران در مجلس انگلستان را به‌عنوان جایگاه قوه چهارم که بسی مهم‌تر از سه قوه دیگر است، ارزیابی و نام‌گذاری کرده است؛ که در این میان سه قوه دیگر عبارت بودند از: اشراف، روحانیون و عوام.
وظیفه نظارتی مطبوعات در پس حفاظت از منافع عمومی با توسل به ایفای نقش نگهبان، توسط مطبوعات است.[12]
وجوه برتری مطبوعات بر رادیو و تلویزیون
1) وسعت اخبار؛ مطبوعات چاپی، برخلاف رادیو و تلویزیون، می‌توانند حجم وسیعی از اخبار را عرضه نمایند.
2) جلب توجه مخاطب؛ خبرهای رادیو و تلویزیونی، به‌علت سرعت بیان گویندگان و تغییر تصاویر، فرّار بوده و آن‌طور که باید، در ذهن مخاطب نقش نمی‌بندد؛ اما در مطبوعات این نقیصه وجود ندارد.
3) دوام اخبار؛ مطبوعات برخلاف رادیو و تلویزیون که برنامه‌هایشان فقط در اوقات معیّن قابل بهرهبرداری است، در تمامی زمان‌ها و به‌طور مداوم قابل بهرهبرداری هستند.
4) تنوع اخبار؛ در مطبوعات به‌سبب شرایط و امکانات وسیع‌تری که برای تهیه، انتخاب و درج مطالب وجود دارد، تنوع بیش‌تر است.
5) امکان حفظ و تفسیر و تشریح؛ مطبوعات از نظر تحلیل و تشریح وقایع و امکان حفظ اسناد اخبار آنها به‌عنوان مرجع و مأخذ نیز برتر از رادیو و تلویزیون هستند.[13] البته این سه وسیله بزرگ ارتباطی (مطبوعات، رادیو و تلویزیون) در عین آن‌که باهم به رقابت برمی‌خیزند، یکدیگر را تکمیل می‌کنند و متقابلاً برهم اثر می‌گذارند. رادیو، امتیاز پخش و نشر انحصاری اخبار را از مطبوعات می‌گیرد و تلویزیون اوقات فراغتی را که صرف مطالعه روزنامه می‌شد، محدود می‌کند؛ به‌خصوص که برای نشر برخی از برنامه‌ها، مانند مسابقه‌های ورزشی نیز مجهزتر است و در مورد نشر اخبار سیاسی، دست‌کم در موقع انتخابات نیز شرایط متعادل‌تری را به‌وجود می‌آورد.[14]
باید در نظر داشت، مطبوعات نسبت به وسایل ارتباطی دیگر، مانند رادیو و تلویزیون از نظر سرعت انتقال خبر، آهسته‌ترین وسیله ارتباطی به‌شمار می‌رود. به این جهت، معمولاً مردم ابتدا اخبار را از راههای دیگری گرفته و سپس جزئیات بیش‌تر را از طریق روزنامه‌ها به‌دست می‌آورند. البته نباید فراموش کرد که روزنامه‌ها با افزایش تعداد چاپ‌های روزنامه و تهیه شماره‌های فوق‌العاده در موقع رویدادهای مهم برای انتشار سریع‌تر اخبار آمادگی بیش‌تری پیدا کرده‌اند و از این لحاظ به رادیو و تلویزیون نزدیکتر شده‌اند.[15]
ویژگی‌های روزنامه امروزی
"ادوین ایمری" کارشناس برجسته تاریخ روزنامه‌نگاری برای روزنامه، به‌عنوان یکی از انواع مطبوعات ویژگی‌هایی را بیان داشته که می‌توان آنها را خصوصیات روزنامه‌های عصر حاضر نامید. این خصایص عبارتند از:
1. حداقل هرهفته یک شماره از آن به چاپ برسد؛
2. توسط روند مکانیکی چاپ شود؛
3. به قیمتی عرضه شود، که خریدش برای همه امکان‌پذیر باشد؛
4. مردمی با سطح سواد متوسط قادر به خواندنش باشند؛
5. درباره موضوعات روز و مطرح در جامعه بحث کند؛
6. در مورد زمینه‌های کلّی مطلب چاپ کند؛ نه فقط در مورد برخی مسائل خاص مانند مسائل مذهبی و یا تجاری؛
7. در طول زمان پایدار بماند و در انتشار آن وقفه ایجاد نشود و شکل‌اش به‌سرعت تغییر نکند.[16]