كلمات كليدي : گزارش، گزارش تحقيقي، گزارش پيگيرانه، آنكت، روزنامه نگاري، رسانه، افشاگري
نویسنده : ميثم اميد علي
واژه Reportage ، به‌معنای گزارش[1] و عبارت از بیان توصیفی، تشریحی و تصویری یک رویداد، واقعه یا موضوع اجتماعی است.[2] Investigate نیز در لغت به‌معنای تحقیق، رسیدگی، بازجویی و بررسی کردن است.[3]
گزارش تحقیقی (Investigative Reporting) یا پیگیرانه (Inquiry Investigation) و یا به‌فرانسوی آنکت (Enquete)، نوعی از گزارش است که علاوه‌بر توصیف و توضیح واقعه به تحقیق عمقی مسائل آن نیز توجّه دارد.[4]
این نوع گزارش از حدود نیمه قرن نوزدهم میلادی در مطبوعات رایج شد. گروهی اعتقاد دارند، اصرار جیمز گوردون بنت (James Gordon Bennett: 1795-1872)، برکار عمیق‌تر و گسترده‌تر خبرنگاران، زمینه را برای تدارک این‌گونه گزارش‌ها فراهم کرد. بنت، ناشر پرشور روزنامه نیویورک هرالد تریبون در سال 1840 نارضایتی خود را از کار سطحی و تکراری گزارش‌گران دادگاه‌ها اعلام کرد. او در پی یافتن راه‌هایی برای تدارک متن‌های ناب‌تر از رویدادهایی مثل جنایت‌های فجیع و زنجیره‌ای بود. گزارش تحقیقی از اواخر قرن نوزدهم در اروپا و آمریکا، به مهارتی جدّی و رایج تبدیل شد.[5]
در دهه‌های نخستین قرن بیستم، نسلی از روزنامه‌نگاران آمریکایی، معروف به افشاگران در روزنامه‌های آن کشور وارد صحنه شدند. این روزنامه‌نگاران به پیگیری عملکرد مؤسسه‌های دولتی و بخش خصوصی دست زدند. نتیجه افشا و رسوایی فساد، سوء استفاده و خلاف‌کاری گروهی از مشاهیر سیاسی و اقتصادی آمریکا بود؛ که کسی قادر نبود در قدرت و محبوبیت آنان تردید کند. کوشش آنان به تصویب قوانین نظارتی سخت‌گیرانه و وضع مقررات حساب‌رسی روشمند در هرجا که اعتبارات عمومی هزینه می‌شد، انجامید. در دهه 1920، روزنامه‌نگاران افشاگر، سهم مهمی در رسوایی معروف به تی‌پات دام (Tepot Dome Scandal) بر عهده گرفتند. نمونه دیگر این گزارش، افتضاح واترگیت بود که در 1972 در روزنامه واشنگتن پست توسط باب وودوارد (Bob Woodward: 1943-Live) و همکارانش انجام گرفت.[6]
ویژگی‌ها و ابعاد گزارش تحقیقی
گزارش تحقیقی، شکلی از کار گزارش‌گری است که تولید اختصاصی، ابتکار و پیگیری گزارش‌گر به‌شمار می‌رود؛ که از موضوعی مهمّ تهیه می‌شود و برای اشخاص یا سازمان‌هایی که می‌خواهند افشا نشوند، اهمیت پیدا می‌کند.[7]
گزارش تحقیقی نوعی از گزارش است که دامنه وسیع تهیّه آن، موضوع‌های گوناگونی نظیر مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را دربرمی‌گیرد. رکن اساسی گزارش تحقیقی، بر تحقیق و تتبع پیرامون موضوع، شکل می‌گیرد.[8]
گزارش تحقیقی حاصل کار حرفه‌ای گزارش‌گر و قلّه کوشش‌های روزنامه‌نگارانه شناخته می‌شود. این گزارش، چند ویژگی انحصاری دارد: وقت‌گیر است، هزینه‌بر است، به پنهان کاری نیاز دارد، حسّاس است و خطرناک است.[9]
گزارش پیگیرانه از جلوه‌های بیرونی اندیشه حق نظارتی رسانه‌ها به‌شمار می‌آید. این نوع گزارش، گونه‌ای جمع‌آوری اطلاعات از یک موضوع است که در آن گزارش‌گر، خود را به‌شکلی عمیق در وضعیت غرق می‌کند و موضوع را در عمق می‌کاود.[10]
این نوع گزارش، روزبه‌روز در وسایل ارتباطات اجتماعی بیشتر مورد استفاده واقع می‌شود و جای گزارشهای بزرگ را در مطبوعات می‌گیرد. دو علّت عمده که موجب پیشرفت گزارشهای تحقیقی و از بین رفتن تدریجی گزارشهای بزرگ شد، عبارتند از: نخست، بالا رفتن سطح توقعات و خواست‌های مشتریان وسایل ارتباط جمعی؛ دوم، رقابت تلویزیون و سینما با مطبوعات.[11]
انواع گزارش تحقیقی
گزارشهای تحقیقی را در قالب‌های متفاوتی تقسیم‌بندی کرده‌اند؛ عده‌ای آن‌را به سه نوع زیر تقسیم کرده‌اند:[12]
1. گزارش تحقیقی مرکب؛ در چارچوب این قبیل گزارشهای تحقیقی، ممکن است از گزارش‌ها، مصاحبه‌ها، آمارها و اظهار نظرهای مختلف استفاده شود و با ترکیب همه اطلاعات کسب‌شده، مقاله یا مقالاتی به‌عنوان گزارش تحقیقی درباره یک مسئله زندگی عمومی در روزنامه منتشر شود. گزارشهای تحقیقی مرکب، به موضوع و طرح مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، می‌پردازد.
2. گزارش تحقیقی ساده؛ گزارشی است که در آن، فقط یک مسئله ساده اجتماعی مطرح شده و بدون تحقیق وسیع اجتماعی، نظر خوانندگان، شنوندگان یا بینندگان، جسته می‌شود. این نوع گزارش، بر پایه نظرخواهی شکل می‌گیرد.
3. گزارش تحقیقی تستی (آزمونی)؛ این نوع گزارش، در سازمان‌های سنجش افکار عمومی برای پیش‌بینی انتخابات عمومی یا امکان فروش یک کالا و نظایر آنها کاربرد دارد و در روزنامه‌ها کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برخی نیز گزارش تحقیقی را به موارد زیر تقسیم کرده‌اند:[13]
1. گزارش تحقیق اصلی؛ در این گروه، خود روزنامه‌نگار بی‌واسطه به کشف و افشای یک موضوع مهم می‌پردازد که مردم، پیش از آن بی‌خبر بوده‌اند. در این حالت، گزارش‌گر در جایگاه نماینده افکار عمومی در مورد کیفیّت عملکرد سازمان‌های اجرایی بخش عمومی به پیگیری می‌پردازد. این عملکرد را به‌شیوه کار پلیس در کشف خلاف‌ها و سوء استفاده‌ها تشبیه کرده‌اند.
2. گزارش تحقیق تحلیلی؛ مبنای این گروه، همان مهارت دسته پیش است؛ امّا نوعی تحلیل در آن می‌توان سراغ گرفت. تفاوت اساسی میان گزارش تحقیقی اصلی و تحلیلی در این است که در اولی اطلاعات و نکته‌ها پیش از آنکه گزارش‌گر دیگری آن رویداد یا وضعیت را افشا کند، انتشار می‌یابد. حال آنکه در نوع تحلیلی، خبرها، گزارش‌ها و مطالب دیگر در مورد یک موضوع مهم، پیش‌تر انتشار می‌یابد و سپس گزارش‌گر دیگری از این مجموعه، به‌علاوه دریافت‌های شخصی و کاوش عمیق در نکته‌ها، یک گزارش تحلیلی را تدارک می‌کند.
3. گزارش تحقیق از گزارش؛ سومین گروه، گزارش‌هایی هستند که از گزارشهای دیگر تدارک می‌شوند. در این دسته از گزارش تحقیقی، گزارش‌گر براساس یک گزارش رسمی و اغلب دولتی، گزارش خود را شکل می‌دهد؛ که هنوز انتشار نیافته اما اطلاعات و نکته‌های آن به‌شکلی به بیرون درز کرده است.
مراحل تهیه گزارش تحقیقی[14]
تهیه گزارش تحقیقی معمولا در پنج مرحله صورت می‌گیرد:
1) انتخاب موضوع؛ اتخاب موضوع، دقت، تعمق و حساسیت فراوانی می‌طلبد و طبعا در پی آن باید در مورد زاویه دید و نگرش نسبت به موضوع تأمل کرد.
2) ارزیابی؛ آنچه به‌دست آمده در این مرحله باید مورد ارزیابی قرار گیرد. درواقع زمینه‌های مطالعه، ارزش خبری، مشاهدات، مقاومت‌هایی که در زمینه تحقیق در مقابل گزارش‌گر قرار می‌گیرد و حفظ آنچه به‌دست آمده، گزارش‌گر را در مقابل این پرسش‌ها قرار می‌دهد، که آیا راه دیگری برای تکمیل تحقیق وجود دارد یا نه؟ و آیا تحقیق کامل شده است؟
3) تصمیم نهایی برای نگارش؛ در این مرحله، گزارش‌گر با توجه به آنچه کسب کرده، تصمیم نهایی را برای نگارش می‌گیرد. چنانچه تحقیق کامل است به حرکت خود ادامه می‌دهد و اگر شرایط زمانی و مکانی برای انتشار آماده نیست یا تحقیق کامل نشده، از حرکت می‌ایستد.
4) نگارش گزارش؛ ابتدا باید گزارش‌گر طرح و زمینه ساختاری گزارش را تعیین کند، روش‌های ارائه گزارشهای اولیه را مورد بررسی قرار دهد و برنامه‌ریزی برای ارائه مرحله به مرحله گزارش را تدوین نماید.
5) رساندن به مخاطب؛ نکاتی که در هنگام نگارش باید مورد توجه قرار گیرد و در واقع به سمع و نظر خواننده برسد، در این مرحله شکل خواهد گرفت؛ یعنی تحقیقات اصلی، جستجوی سوابق، مصاحبه‌ها، مشاهده‌ها، مقایسه و نظرخواهی انجام‌شده به‌نحوی در گزارش ارائه شود که خواننده، دقیقا در جریان تحقیق گزارش‌گر قرار گیرد و عینیت گزارش را حس کند.