كلمات كليدي : گزارش، رپورتاژ، روزنامه نگاري، خبر، گزارش نويسي، گزارش گر، مفتّش
نویسنده : ميثم اميد علي
واژه Reportage در لغت به‌معنای گزارش[1] و در اصطلاح، عبارت از بیان توصیفی، تشریحی و تصویری یک رویداد، واقعه یا موضوع اجتماعی است.[2]
در حدود سال 1850 میلادی، روزنامه‌نگاری از نظر کیفیت و کمیت وارد دوران تازه‌ای شد. در این روزگار نوشده، هم موضوع‌های نو و هم فن‌آوری‌های تازه، گزارش را به‌صورت یک مهارت اثرگذار وارد زندگی اجتماعی کرد.[3]
اگر مفهوم گزارش را روایت تجربه‌ها، خاطره‌ها، دیده‌ها و شنیده‌ها بدانیم، تاریخ ادبیات ما از نمونه‌های ناب گزارش سرشار است. تاریخ‌نگاری (گزارش از رویداد)، سرگذشت‌نویسی (گزارش از شخص) و سفرنامه‌نویسی (گزارش از محل)، از جمله رایج‌ترین نمونه‌های گزارش‌گری در تاریخ ادبیات ما است.[4]
گزارش‌نویسی در مطبوعات ایران را باید مصادف با چاپ نخستین روزنامه‌ها در ایران در نظر گرفت. این دوره، مصادف با حکومت قاجار در ایران است. از زمان چاپ روزنامه کاغذ اخبار، در سال 1253ه.ق گزارش‌نویسی در ایران همپای رشد مطبوعات، متحوّل شد. در دوره ناصرالدین شاه، با تشکیل اداره‌ی روزنامجات، گزارش‌نویسی سامان گرفت. در این زمان، مجموعه‌ی گزارش‌های مطبوعاتی برای چاپ و نشر، نزد محمدحسن خان اعتمادالسلطنه فرستاده می‌شد.[5]
با صدور فرمان مشروطیت، به تناسب تحوّل در کشور، مطبوعات نیز متحوّل شدند و گزارش‌نویسی مطبوعاتی وارد عرصه‌ی جدیدی شد. با انتشار نشریات گوناگون در زمینه‌های مختلف، گزارش‌نویسی در مطبوعات، به‌تعریف امروزی آن نزدیک‌تر شد. دست‌اندرکاران نشریه‌ها، برای آگاهی‌رسانی به خوانندگان، به اقصی نقاط کشور گزارش‌گر و مخبر با عنوان مفتّش اعزام می‌کردند و حاصل کار آنان با عنوان "تفتیش" در نشریات درج می‌شد.[6]
مفهوم‌شناسی گزارش
برای مفهوم گزارش، مصادیق و مشخصه‌های متفاوتی تعریف کرده‌اند. همین امر نشان‌دهنده گستردگی معنای این واژه است. بنابراین برای شناخت جامع و دوری از نگاهی تک‌بعدی و کاریکاتوری به چنین مفهومی، ناگزیر از بررسی تک‌تک ابعاد آن هستیم. برخی از تعاریف و مشخصه‌های گزارش از این قرارند:
1. تشبیه به شعر؛ گزارش به‌عنوان شعر نغز مطبوعات، جایگاه برجسته و مهمی در روزنامه‌ها و مجله‌ها دارد. به این دلیل که شعر، زبانِ تصویریِ زیبایی دارد و گزارش نیز هرچند که با خبر عجین باشد، چنین است.[7]
2. خبری بودن؛ گزارش، تلفیق خبر و تحقیق، به اضافه‌ی بازسازی هنرمندانه صحنه‌ها و موضوع‌ها، حوادث و واقعیت‌های مهم زندگی اجتماعی است.[8]
3. واقعه‌نگاری؛ گزارش، یعنی واقعه‌نگاری برای روزنامه، اطلاع مفصل دادن جریان ماوقع و حادثه‌ای که با فعل تهیه کردن به‌کار می‌رود.[9]
عنوان گزارش، با خلاقیت در آمیخته است. آنچه در گزارش‌نویسی از اهمیّت ویژه‌ای برخوردار است، خلاقیّت گزارش‌گر است؛ اگر تشریح خبر، بدون توصیف و تصویرسازی باشد، آنچه از گزارش می‌ماند یک خبر نسبتا طولانی و فاقد جذابیّت است. به‌همین دلیل، خلاقیّت در گزارش‌نویسی به‌نحو بارزی جزء ارکان آن به‌شمار می‌رود. اگر به تعاریفی که از گزارش و گزارش‌نویسی ارائه شد، خلاقیّت را هم بیفزاییم، این واقعیت را دریافته‌ایم که گزارش مطبوعاتی، شرح و ترسیم "مینیاتوری از کائنات است"؛ که گزارش‌نویس با استفاده از خلاقیّت و تخیّل مجاز و هنر نویسندگی، آن‌را خلق می‌کند و در معرض دید و مطالعه خواننده قرار می‌دهد؛ تا خواننده در متن واقعه یا موضوع قرار بگیرد.[10]
انواع گزارش از نظر شکل و محتوا[11]
گزارش، در تقسیم اولیه، از نظر شکل و محتوا به دو گروه خبری و غیر خبری تقسیم می‌شود. خبر، وقتی‌که کالبدشکافی شود و از زوایای مختلف مورد توجه گزارش‌گر قرار گیرد، به گزارش خبری تبدیل می‌شود. آنچه گزارش‌های خبری را از گزارش‌های غیر خبری متمایز می‌کند، وجود خبر با تمام ویژگی‌های تعریف شده و مورد قبول، به‌عنوان خمیر مایه اصلی گزارش است. مهمترین انواع گزارش‌های غیر خبری به شرح زیر هستند:
1. گزارش از مکان؛ گزارش از مکان، می‌تواند توصیف و تشریح یک ساختمان، یک مکان تاریخی یا تفریحی، بنایی در حال احداث یا تأسیس، یک پروژه عمرانی، یک روستا، شهر، کشور و حتی یک اتاق باشد. تصویرسازی از محل و مکان مورد گزارش از اهمیت به‌سزایی برخوردار است؛ به‌همین جهت باید از دو بعد جغرافیایی و معنوی به توصیف و تشریح مکان مورد گزارش پرداخت.
2. گزارش از سفر یا سفرنامه مطبوعاتی؛ سفرنامه مطبوعاتی، همچون دیگر مقوله‌های تحریری روزنامه‌نگاری، باید ویژگی ایجاز و کوتاهی را دارا باشد. هرچند که گزارش از سفر در مطبوعات تا چند شماره به چاپ می‌رسد، ولی نگرش گزارش‌گر مطبوعاتی، یک نگرش خبری در سفر و در نتیجه در نگارش گزارش از سفر است.
گزارش از سفر هرچند که شرح سفر است و گزارش دیدنی‌ها، شنیدنی‌ها و نکات برجسته و گاه عجیب و شرح اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و همچنین آداب مردم است، در واقع ترکیبی از گزارش‌های خبری و گزارش از مکان است که با توصیف و تشریح، تشکیل می‌گیرد.
3. گزارش از شخص؛ همواره در میان افراد سرشناس، عادی و گمنام جامعه، به اقتضای خصوصیات فردی، حرفه‌ای یا اثراتی که در جامعه بر جای می‌گذارند یا سبب تحوّل می‌شوند، کسانی هستند که آگاهی از نوع زندگی، عادات اخلاقی، صفات ظاهری یا باطنی آنها برای مردم جالب توجه است.
یک گزارش‌گر که قصد گزارش از شخص را دارد، باید قبل از هر اقدامی، در اطراف شخص مورد گزارش به مطالعه و تحقیق و تفحص بپردازد، آثار او را مطالعه کند، سخنرانی‌هایش را مرور نماید، از اقدامات او مطلع شود و با کسانی که به‌نحوی با او آشنایی دارند، درباره او، کسب اطلاع کند.
خمیرمایه اصلی گزارش از شخص را مصاحبه تشکیل می‌دهد. به‌همین دلیل هم در بسیاری مواقع، به‌خصوص زمانی که مصاحبه با شخص، به‌صورت رپورتاژ تنظیم شود، حدود و مرزهای این دو مقوله‌ی مطبوعاتی مخدوش می‌شود. برای پرهیز از ایجاد شبهه، باید توجه داشت که هرگاه گزارش‌گر پا به درون زندگی خصوصی شخص بگذارد، گزارش از شخص تهیه شده است و هرگاه تنها به حرفه وی توجه داشته باشد، حاصل کار، مصاحبه با شخص خواهد بود.[12]
4. گزارش مصور؛ جایی‌که تصویر، جای واژه‌ها بنشیند، گزارش مصور شکل می‌گیرد. به‌عبارت دیگر، گزارش مصور، گزارشی است که عکس در آن رکن اصلی را دارد و با شرح عکس‌نویسی و صفحه‌آرایی تکمیل می‌شود.
انواع گزارش به‌لحاظ متن[13]
علاوه‌بر تنوع گزارش به‌لحاظ شکل و محتوی، تقسیم‌بندی دیگری از گزارش وجود دارد؛ که می‌توان از جمله آنها به موارد زیر اشاره کرد:
گزارش‌های کوتاه؛ این گروه گزارش‌ها دارای دو ویژگی هستند: حجم کوتاه و محدودی دارند و به‌طور معمول دارای یک محور هستند. این گزارش‌ها را می‌شود در یک نوبت کار و در فرصت محدود تدارک کرد. نیاز به اطلاعات و تحقیق محدود، خصلت دیگر گزارش‌های کوتاه است. دو نوع معمول این گزارش‌ها، گزارش خبری، گزارش آزاد و شبه گزارش است.
گزارش بلند؛ گزارش‌های بلند، زمینه و شکل اصلی گزارش در معنای رسانه‌ای است. اکثر ویژگی‌هایی که برای گزارش شمرده شده مربوط به این گروه است. این گزارش‌ها نیازمند تدارک گسترده‌ای هستند، به‌طور معمول حجم مفصل دارند و به نسبت گزارش‌های کوتاه، وقت بیشتری را از گزارش‌گر می‌گیرند. گزارش از پدیده، گزارش از فرایند و گزارش رویداد، در این گروه قرار دارند.
گزارش‌های خاص؛ این نوع گزارش‌ها به‌دلیل اینکه تدارک آنها به‌طور معمول، کار هر گزارش‌گری نیست، خاص نام دارند. گزارش طنز، گزارش ویژه و گزارش تصویری در این گروه جای می‌گیرد.
گزارش پی‌گیرانه (تحقیقی)؛ این نوع گزارش، حاصل کار حرفه‌ای گزارش‌گر و قله کوشش‌های روزنامه‌نگارانه شناخته می‌شود؛ که تدارک آن، کاری بسیار دشوار است.
ارکان گزارش[14]
هر قطعه کار رسانه‌ای را به اعتبار مضمون و آرمان تشکیل‌دهنده آن نام‌گذاری می‌کنند. برای آنکه یک متن نوشتاری، صوتی یا تصویری را نام گزارش به‌خود بگیرد، باید سه جزء یا سه رکن زیر را داشته باشد:
مشاهده؛ مشاهده چیزی غیر از مجموعه قابلیّت‌ها، مهارت‌ها و کارآمدی‌های گزارش‌گر در برخورد با سوژه یا موضوع هر گزارش نیست. شاید مهمترین تفاوت کار گزارش‌گر با کارهای تحریریه دیگر نیز در همین رکن باشد. خبرنگار نمی‌تواند بدون مشاهده مستقیم سوژه، گزارش قابل قبولی از آن به مخاطب انتقال دهد.
مصاحبه؛ همه دریافت‌های لازم برای تدارک یک گزارش مطلوب، از مشاهده تأمین نمی‌شود. بخشی از این دریافت، از راه نقل قول و جستجوی واقعیت‌ها از زبان دیگران به‌دست می‌آید. گزارش‌گر معمولا با دو گروه شاهدان عینی و صاحب‌نظران مصاحبه می‌کند.
تحقیق/اطلاعات (مطالعه)؛ برای هر گزارش‌گر، "آرشیو"، قابل اتّکاترین منبع یافتن نکته‌ها و پیام‌های لازم است. اما آرشیو به تنهایی کافی نیست؛ بلکه منابع اطلاعاتی دیگری هستند که در آرشیوها آنها را نمی‌توان پیدا کرد؛ بلکه آنها را باید در لابی‌های دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها جست. کارشناسان متخصص این منابع اطلاعاتی غنی به منابع زنده تعبیر شده‌اند؛ که در مقابل، منابع غیر زنده شامل کتاب، بروشور، کاتالوگ، مطبوعات و ... قرار دارد.
ویژگی‌های گزارش‌گر[15]
گزارش‌گر، یک خبرنگار موفق و آگاه است که تجربیّات لازم را در حین کار خبرنگاری، کسب کرده و بینش لازم را به‌دست آورده است و آمادگی دارد تا در زمینه گزارش‌نویسی، وارد مرحله عمل شود. گزارش‌گر باید ذهن جستجوگر، تحلیل‌گر و روحیه تحقیق داشته باشد. نکته مهم در گزارش‌نویسی، خلاقیّتی است که گزارش‌گر در گزارش به‌وجود می‌آورد. خلاقیّت، چیزی جز نوآوری در گزارش‌نویسی نیست؛ که آن‌هم با ذخیره علمی و حرفه‌ای و با کار و تلاش مستمر به‌وجود می‌آید.
مراحل مختلف تهیه گزارش[16]
برای تهیه یک گزارش، چهار مرحله را باید طی کرد:
1. یافتن سوژه؛ سوژه‌یابی نخستین قدم برای گزارش‌نویسی است. اگرچه به‌ظاهر، هنر گزارش‌گر در چگونگی جمع‌آوری اطلاعات و تنظیم گزارش خلاصه می‌شود، اما باید پذیرفت که زیرساخت این دو مرحله، یافتن سوژه‌ی مناسب است. لذا سوژه خوب می‌تواند 50 درصد از اصل کار گزارش محسوب شود.
2. پرورش سوژه؛ وقتی سوژه مشخص باشد، به مشغولیّت ذهنی گزارش‌گر مبدّل می‌شود. باید به این فکر کرد که چگونه می‌توان از سوژه‌ی تعیین‌شده، یک گزارش درجه یک تولید کرد؟ یک ساعت فکر کردن، قبل از آنکه به جمع‌آوری اطلاعات بپردازیم، بهتر از یک هفته وقت‌گذرانی بدون تفکّر قبلی است.
3. گردآوری اطلاعات؛ گردآوری اطلاعات و تحقیق درباره‌ی سوژه از حالت‌های زیر خارج نیست: مشاهده میدانی، مطالعات آرشیوی و تحقیقات کتابخانه‌ای، گفت و گو با مردم و شاهدان عینی و گفت و گو با کارشناسان.
4. تنظیم گزارش (ایجاد ساختار)؛ تنظیم گزارش در اصل، یعنی ایجاد ساختار برای یافته‌های گزارش‌گر، که بدون اغراق چگونگی تنظیم آن از اهمیّت ویژه و تعیین‌کننده‌ای برخوردار است. تنظیم گزارش از سبک‌های خبرنویسی تبعیّت می‌کند؛ که عبارتند از: سبک هرم وارونه، تاریخی، تاریخی همراه لید و ....