كلمات كليدي : سرمايه گذاري، صندوق سرمايه گذاري مشترك، بازار پول و سهام، اوراق بهادار با درآمد ثابت، پرتفوي، نقدشوندگي، ريسك
نویسنده : حسين كفشگر جلودار
صندوق سرمایه‌گذاری مشترک، نهادی مالی است که فعالیت اصلی آن سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار بوده و مالکان آن به نسبت سرمایه گذاری خود، در سود و زیان صندوق شریک‌اند.[1] به‌عبارت دیگر ، صندوق سرمایه‌گذاری مشترک، نهاد مالی تخصصی است که با وجوه اخذشده از سرمایه‌گذاران، در سبد متنوعی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری نموده و در مقابل، واحدهای سرمایه‌گذاری خود را به آنان واگذار می‌نماید. هر واحد سرمایه‌گذاری صندوق، نماینده نسبت متناسبی از پرتفوی[2] اوراق بهاداری است که صندوق، به نمایندگی از سرمایه‌گذاران خریداری کرده و اداره می‌نماید.[3] صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری از جمله نهادهای مالی بازار سرمایه به‌شمار می‌آیند که در طی سال‌های اخیر به جایگاه ویژه‌ای در این بازار دست یافته‌اند. رشد روزافزون این صندوق‌ها نمایان‌گر اقبال عمومی به آنها در عرصه اقتصاد ملی است.[4]
آغاز فعالیت‌های صندوق سرمایه‌گذاری به‌سال 1822 برمی‌گردد؛ که ویلیام اول دستور تأسیس "شرکت سهامی عام کشورهای اسکاندیناوی برای تسهیل در صنعت ملی" را داد. این شرکت را اولین شرکت سرمایه‌گذاری در دنیا تلقی می‌کنند.[5] اگرچه تاریخ تشکیل صندق سرمایه‌گذاری به اوایل قرن هیجدهم میلادی برمی‌گردد،[6] ولی پس از جنگ جهانی اول، رونق اقتصادی آمریکا موجب تشکیل سرمایه‌های کوچک و بزرگ نزد خانوارهای آمریکایی گردید و تمایل آنها به سرمایه‌گذاری مستقیم یا غیر مستقیم بر روی سهام شرکت‌ها افزایش یافت؛ از این‌رو، نخستین صندوق مشترک سرمایه‌گذاری به‌شکل امروزی به‌نام تراست سرمایه‌گذاران ماساچوست، در سال 1924 در شهر بوستون آمریکا تشکیل گردید.[7]
از آن سال تاکنون، صندوقهای سرمایه‌گذاری در جهان به‌ویژه در آمریکا به‌صورت موفقیت‌آمیزی فعالیت خود را ادامه داده‌اند. به‌مرور، دیگران نیز در سطح جهان با توجه به مازاد سرمایه و بازده مناسب این قبیل صندوق‌ها به سرمایه‌گذاری در صندوقهای سرمایه‌گذاری علاقمند شدند. از آن جمله سرمایه‌گذاران مسلمان هستند که به‌علت حرمت ربا و ممنوعیت برخی از معاملات حرام، نمی‌توانستند در هر صندوقی سرمایه‌گذاری نمایند؛ از این‌رو به طراحی صندوقهای اسلامی پرداختند.
اولین صندوق مشترک سرمایه‌گذاری اسلامی در سال1986 در ایالات متحده با نام صندوق امان (Amana Income Fund ) تأسیس شد. این صندوق توسط اعضای صندوق امین اسلامی آمریکای شمالی (NAIT: صندوقی که بر درآمد مساجد ایالات متحده نظارت دارد)، شروع به فعالیت کرد.[8] پس از آن در سال 1987 دو شرکت به‌نام‌های التوفیق و الأمین با تمرکز بر بخش‌های مختلفی از قبیل املاک و مستغلات و همچنین سرمایه‌گذاری بین‌المللی، در توسعه صندوقهای سرمایه‌گذاری اسلامی، بسیار موفق عمل کردند. در ادامه، افزایش آگاهی و تقاضا برای سرمایه‌گذاری، طبق اصول شرع در سطح جهان باعث شد که روند تأسیس صندوقهای سرمایه‌گذاری اسلامی شدت بگیرد.[9]
شرکت سرمایه‌گذاری
شرکت‌های سرمایه‌گذاری دو نوع هستند:
1) شرکت سرمایه‌گذاری با سرمایه مشخص؛ که آن‌را اختصارا شرکت سرمایه‌گذاری (Closed-End Investment Companies) و گاهی تراست سرمایه‌گذاری می‌نامند. نوع فعالیت این شرکت‌ها درست همانند شرکت‌های تجاری است.
2) شرکت سرمایه‌گذاری با سرمایه متغیر (Open-End Investment Companies)؛ که به آن صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری گفته می‌شود.[10]
اهداف صندوقهای سرمایه‌گذاری
این صندوق‌ها عموما اهداف زیر را دنبال می‌کنند:
· ایجاد تنوع در سرمایه‌گذاری و حداقل کردن مخاطره؛
· پایین آوردن هزینه‌های اجرایی؛
· استفاده از مدیریت با تجربه و حرفه‌ای؛
· بالا بردن نقدینگی در سرمایه‌گذاری‌ها.[11]
ویژگی‌های اصلی صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری[12]
صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری، از نهادهای بسیار مهم بازارهای مالی دنیا هستند. ویژگی‌های بارز و بعضاً منحصر به‌فردی که این صندوق‌ها به‌عنوان نوع خاصی از صندوقهای سرمایه‌گذاری دارند، انعطاف‌پذیری و پویایی بالایی به آنها می‌بخشد. اهم این ویژگی‌ها به شرح زیر است:
1. مدیریت بیرونی؛ صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری اساساً مؤسساتی با دارایی‌های به‌شکل اوراق بهادار هستند، که وظایف و عملیات اداری، سرمایه‌گذاری و حقوقی مورد نیاز آنها توسط خدمات‌دهندگان خارج از سازمان صورت می‌گیرد، بدین‌ترتیب آنها به‌طور داخلی مدیریت نمی‌شوند. پس به‌جای فراهم ساختن یک تشکیلات بزرگ از یک هسته کوچک برای صندوق استفاده می‌شود و در مقابل، برای وظایف تخصصی نظیر مدیریت سبد دارایی‌ها، بازاریابی و توزیع واحدهای سرمایه‌گذاری از نیروهای متخصص بهره می‌برند. اعمال مدیریت حرفه‌ای و ایجاد تنوع در سبد سرمایه‌گذاری، ریسک سرمایه‌گذاری در صندوق را در حد قابل قبولی کاهش می‌دهد. این امر می‌تواند صرفه‌جویی‌های زیادی در هزینه اداری و عمومی صندوق ایجاد کند که به‌نوبه خود، موجب افزایش بازدهی سرمایه‌گذاران در صندوق می‌گردد.
2. سادگی؛ یکی از خصوصیات صندوقهای سرمایه‌گذاری مشترک، سادگی در سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران جزء است. با توجه به امکان و اجبار بازخریدها توسط صندوق، سهام‌داران قادرند در هر لحظه پس از پایان ساعات کاری روزانه، سهام خود را به‌فروش برسانند. همچنین سرمایه‌گذاران درهر روز می‌توانند از قیمت واقعی سهم صندوق که براساس ارزش خالص دارایی صندوق تعیین می‌گردد (جمع ارزش بازاری سبد دارایی‌ها و اوراق بهادار، منهای بدهی‌های صندوق، تقسیم بر تعداد واحدهای در دست مردم) مطلع گردند.
3. متغیر بودن سرمایه و نقدشوندگی بالا؛ صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری دارای سرمایه متغیر یا سرمایه باز (Open-end Investment Cost) هستند. سرمایه‌گذاری با سرمایه باز که سهام خود را به ارزش خالص دارایی‌ها (Net Asset Value: NAV) خریداری (یا بازخرید) کرده و به‌صورت مداوم سهام جدید به سرمایه‌گذاران عرضه می‌کند، به سرمایه‌گذاران کوچک این امکان را می‌دهد که به‌صورت غیر‌مستقیم در مجموعه متنوّعی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری کنند و این امر، باعث می‌شود که نقدشوندگی واحدها از دیدگاه سرمایه‌گذاران بسیار بالا گردد و شرایط رکودی و مشکلات بازار تأثیر چندانی در نقدشوندگی آنها نداشته باشد.
4. عدم تأثیر عرضه و تقاضای واحد سرمایه‌گذاری بر قیمت؛ واحدهای سرمایه‌گذاری، به‌طور پیوسته خود را برمبنای خالص ارزش دارایی‌ها و اوراق بهادار صندوق، به فروش رسانده و باز خرید می‌کنند. بنابراین میزان عرضه و تقاضای واحد سرمایه‌گذاری، تأثیری بر قیمت آن نخواهد داشت.
5. عدم وجود ریسک؛ این امکان برای سرمایه‌گذاران وجود دارد که به‌محض دریافت سود از صندوق، آن‌را مجدداً در همان صندوق سرمایه‌گذاری نمایند. بنابراین ریسک سرمایه‌گذاری مجدد در مورد واحد سرمایه‌گذاری وجود ندارد.
6. دارای سود و زیان؛ این صندوق، همچون سایر شرکت‌ها می‌تواند سود یا زیان داشته باشد؛ زیرا ارزش اوراق بهادار موجود در سبد، افزایش یا کاهش می‌یابد و نهاد خاصی در مقابل این ریسک، سرمایه‌گذاران را مصون نمی‌دارد.
انواع صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری
صندوقهای سرمایه‌گذاری مشترک برحسب نوع اوراق بهاداری که در چارچوب اهداف و افق زمانی خود در آنها سرمایه‌گذاری می‌کنند، به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند:
1. صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری بازار پول (Money Market Funds)؛ صندوق‌هایی هستند که در اوراق بهادار کوتاه‌مدت با سررسید کمتر از یک‌سال (مانند اوراق خزانه، گواهی سپرده بانکی و اوراق تجاری) فعالیت می‌کنند و غالباً به‌دنبال ثبات یا کسب سود کوتاه‌مدت هستند. ویژگی این صندوق، ریسک پایین و بازده پایین بوده و بازار پول، شامل ابزار کوتاه‌مدت بدهی نظیر اوراق خزانه است.[13]
2. صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری در سهام (Stock / Equity Funds)؛ صندوقهای مشترکی که در سهام شرکت‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند، دامنه وسیعی از صندوق‌ها را شامل می‌شوند. معمولاً هدف عمده این صندوقهای سرمایه‌گذاری بلندمدت برای کسب بازده سرمایه‌ای و درآمدهای نقدی اندک است. صندوقهای سهام در درجه اول بر روی سهام، سرمایه‌گذاری می‌کنند و سهام انتخابی بستگی به هدف سرمایه‌گذاری صندوق دارد؛ که می‌تواند سرمایه‌گذاری در شرکت‌های با سابقه و قدیمی که سود سهم بالایی پرداخت می‌کنند و یا سرمایه‌گذاری در شرکت‌های جدید التأسیس و کم‌سابقه که به‌دنبال رشد هستند، باشد.[14]
3. صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با درآمد ثابت (Fixed-Income Funds)؛ یک نوع صندوق سرمایه‌گذاری مشترک که هدف آن تأمین درآمد ثابتی با حداقل ریسک است. این صندوق‌ها بر روی اوراق قرضه شرکت‌ها، دولت‌ها و شهرداری‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند. عمده سرمایه‌گذاران این صندوق‌ها سرمایه‌گذاران محافظه‌کار و افراد بازنشسته هستند. سرمایه‌گذاری در صندوقهای قرضه برخلاف سرمایه‌گذاری مستقیم در اوراق قرضه، دارای سررسید و یا ضمانت بازپرداخت سرمایه نیست و با توجه به تنوع گسترده در اوراق قرضه صادره، هم به‌لحاظ سررسید و سایر شرایط و هم از نظر صادرکننده، صندوقهای قرضه از تنوع بسیار بالایی برخوردارند. اگرچه این صندوق‌ها بازدهی بالاتر از گواهی سپرده و سرمایه‌گذاری در صندوقهای بازار پول دارند، اما به‌دلیل وجود انواع مختلفی از اوراق قرضه با درجات ریسک مختلف از ریسک بالاتری برخوردارند.[15]
4. صندوقهای مشترک سرمایه‌گذاری ترکیبی یا متوازن (Hybrid / mixed Funds)؛ این‌گونه از صندوق‌ها بر روی مجموعه‌ای از دارایی‌ها مثل سهام، اوراق قرضه و اوراق بهادار بازار پول سرمایه‌گذاری می‌کنند و برحسب شرایط موجود و پیش‌بینی روند آتی بازار، ترکیب مناسبی از اوراق بهادار گوناگون را با توجه به اهداف و سیاست‌های صندوق، در سبد خود جای می‌دهند؛ برای همین، سرمایه‌گذاران از تنوّع وانعطاف‌پذیری بالایی در انتخاب برخوردارند. این صندوق، مناسب حال کسانی است که هم‌زمان به‌دنبال ترکیبی از امنیت، عایدی نقدی و بازده سرمایه‌ای هستند.[16]
5. صندوق رشد و توسعه (Growth Fund)؛ این صندوق‌ها نوعی دیگر از صندوقهای سرمایه‌گذاری هستند که سیاست آنها برمبنای خرید سهام شرکت‌هایی است که در یک صنعت رو به‌رشد و با فرصت‌های سرمایه‌گذاری فراوان قرار دارد. به‌همین جهت قیمت‌های سهام آنها به تناسب فرصت‌های سرمایه‌گذاری و میزان رشدی که دارند، افزایش می‌یابد. بدیهی است که این نوع صندوق‌ها از مخاطره بسیار بالایی برخوردارند.[17]
6. صندوق سرمایه‌گذاری بین‌المللی؛ این شرکت‌ها در اوراق بهادار شرکت‌های خارجی سرمایه‌گذاری می‌کنند. سهام این نوع شرکت‌ها بیشتر مورد تقاضای آن دسته از سرمایه‌گذارانی است که قصد دارند از رشد اقتصادی یک کشور خاص بهره‌مند شوند. این شرکت‌ها به‌خاطر مدیدیت حرفه‌ای و آشنایی با مقررات خاص آن کشور، فرایند تصمیم‌گیری در سرمایه‌گذاری خارجی را آسان می‌کند.[18]
مزایا و معایب صندوق سرمایه گذاری مشترک[19]
به‌طور کلی، صندوقهای سرمایه‌گذاری مشترک مزایایی به‌شرح زیر دارند:
1. تنوع‌بخشی اوراق بهادار (persification) و کاهش ریسک؛ با توجه به قوانین موجود، صندوقهای سرمایه‌گذاری مشترک، مجاز به سرمایه‌گذاری در ترکیب متنوعی از اوراق بهادار صنایع و شرکت‌های مختلف هستند. لذا سبد صندوق، دارای ترکیب متنوعی است و این مطلب ریسک سرمایه‌گذاری در صندوق را به‌نحو چشم‌گیری کاهش می‌دهد.[20]
2. نقدشوندگی (High Liquidity)؛ یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های هر سرمایه‌گذاری، قابلیت تبدیل به وجه نقدشدن آن در زمانی است که سرمایه‌گذار به هر دلیلی تصمیم به تغییر موضع سرمایه‌گذاری خود و خروج می‌گیرد. با توجه به ارگانی که در صندوقهای سرمایه‌گذاری مشترک در سهام پیش‌بینی شده است، سرمایه‌گذاران در هر زمان می‌توانند با توجه به خالص ارزش روز، دارایی‌های موجود در صندوق و پس از کسر هزینه‌های مربوطه، تمام یا تعدادی از واحدهای سرمایه‌گذاری خود را به وجه نقد تبدیل یا اصطلاحاً ابطال نمایند.
3. به‌کار‌گیری سرمایه اندک؛ در بسیاری از موارد، سرمایه‌گذاران نمی‌توانند وجوه قابل توجهی را جهت سرمایه‌گذاری پس‌انداز نمایند و با وجوه اندک نیز سرمایه‌گذاری در بسیاری از بدیل‌ها غیر ممکن است و از طرفی اگر هم بتوان در جایی سرمایه‌گذاری نمود منتفع کردن این سرمایه‌گذاری با وجود مقدار اندک آن، عملاً غیر ممکن است. صندوق‌ها با امکانات فراهم آمده می‌توانند زمینه جذب سرمایه‌های اندک و سرمایه‌گذاری با خطر کم را فراهم آورند.
4. صرفه‌جویی نسبت به مقیاس؛ به‌دلیل انجام معاملات در حجم زیاد و تحقیقات توسط کادر حرفه‌ای صندوق، هزینه‌های مربوطه، به‌نسبت نوسانات احتمالی و غیر قابل پیش‌بینی در خرید و فروش مستقیم سهام، به‌مراتب پایین‌تر است.
5. مدیریت حرفه‌ای (Professional Management)؛ برخورداری از مدیریت حرفه‌ای، یکی از مهم‌ترین مزایای صندوقهای سرمایه‌گذاری به‌شمار می‌رود. با عنایت به توانایی مالی صندوقهای سرمایه‌گذاری مشترک، این صندوق‌ها قادر به جذب و استخدام مدیران حرفه‌ای در زمینه بورس اوراق بهادار و بازار سرمایه و استفاده از بهترین نرم‌افزارهای موجود هستند. بنابراین در اکثر موارد، پرتفوی آنان بهترین وضعیت ترکیب سهام را نشان می‌دهد.[21]
6. انعطاف و تنوع‌سازی؛ سرمایه‌گذاری در مجموعه زیادی از اوراق بهادار باعث می‌شود که زیان‌های ناشی از سرمایه‌گذاری در چند اوراق بهادار با سودهای حاصل از سرمایه‌گذاری در سایر اوراق بهادار حداقل شود. به‌عبارت دیگر هرچه تنوع سهام و اوراق قرضه فرد زیاد باشد، قدرت آسیب‌پذیری هرکدام از آنها به سرمایه‌گذاری او حداقل می‌شود.
7. قابلیت دسترسی؛ صندوق‌ها امکانات مطلوبی را در راستای سهولت دسترسی و خرید و فروش آسان واحدهای سرمایه‌گذاری در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهند.
در صورت عدم اداره صحیح، سرمایه‌گذاری در ضمن برخورداری از مزایای متعدد، می‌تواند معایبی نیز داشته باشد:
1. ریسک مدیریت به‌واسطه عدم اطمینان نسبت به عملکرد مدیریت صندوق؛ مدیران لغزش‌ناپذیر نیستند و در صورتی هم که صندوق زیان کند، حقوق خود را دریافت می‌کنند. خصوصا اگر تغییر مدیران نالایق با سازوکار قانونی به‌سهولت ممکن نباشد، مشکلات بیشتری ایجاد خواهد شد. البته اگر دریافتی بخش قابل توجهی از حقوق مدیران، مبتنی بر درصدی از سود سالیانه صندوق باشد، این مشکل کمتر بروز خواهد نمود و در این فرض، مبالغ حقوق ماهیانه به آنان به‌عنوان علی‌الحساب تلقی خواهد شد.
2. رقیق‌سازی؛ به‌علت تنوع‌سازی زیادی که صورت گرفته، بازده‌های عالی شرکت‌های مختلف صندوق در میان انبوه شرکت‌ها گم شده و اثر کمی بر عایدی کل صندوق دارد. رقیق‌سازی ممکن است حاصل فرایند بزرگ شدن صندوقهای موفق نیز باشد. به این صورت که مدیریت با پول‌های زیاد و جدید سرازیرشده به صندوق مواجه می‌شود؛ ولی نمی‌تواند زمینه‌های سرمایه گذاری‌های موفق قبلی را پیدا کند و همان بازدهی را از پول‌های جدید به‌دست آورد.
3. عدم فعالیت در ساعات اداری؛ واحدهای سرمایه‌گذاری در پایان هر روز کاری و پس از بسته شدن بازار، قابل عرضه است و در طول روز، امکان بازخرید یا ابطال واحدها وجود ندارد.
4. برخورداری از هزینه‌های معین؛ اگرچه سرمایه‌گذاری در صندوق، در مقایسه با خرید و فروش مستقیم افراد، ارزان‌تر است، اما در یک صندوق سرمایه‌گذاری پویا و فعال، ضرورتا یک سری هزینه‌های عملیات و در مواردی حق‌العمل خرید یا بازخرید واحد سرمایه‌گذاری وجود دارد.