امید به زندگی Life Expectancy

كلمات كليدي : اميد به زندگي، احتمال بقاء، عمر متوسط، پهنه عمر

نویسنده : مريم اميني يخداني

واژه "Life Expectancy" در لغت به معنی تعداد متوسط سال‌هایی است که یک شخص اگر شرایط مرگ و میری را که در جدول عمر مشخص شده، به کار بندد، زندگی خواهد کرد.[1] و در اصطلاح عبارت است از تعداد سال‌هایی که انتظار می‌رود یک فرد از یک سن تا سن دیگر زنده باقی بماند.[2] امید زندگی را می‌توان برای هر سنّی محاسبه کرد؛ مثلاً مشخّص نمود، یک مرد 65 ساله به طور متوسط چند سال دیگر عمر خواهد کرد، البته به شرط این‌که الگوی احتمال مرگ او نیز در آینده مانند انسان‌های 65 سال به بالای فعلی باشد.

لازم به ذکر است که وضع بهداشتی یک جمعیت با مجموعه‌ای از شاخص‌ها بیان می‌شود که قطعاً مستقل از یکدیگر نمی‌باشد. هرکدام از این شاخص‌ها به‌تنهایی واقعیتی ویژه را بیانگر هستند: میزان مرگ ‌و ‌میر خام، میزان مرگ ‌و میر نوزادان، تغییرات این میزان‌ها برحسب تجهیزات درمانی و پزشکی در مناطق مختلف و ...، اما یک شاخص کلی نیز موجود است که همه این شاخص‌های ویژه را با مرتبط ساختن آن‌ها با یکدیگر خلاصه می‌کند و این شاخص چیزی جز امید به زندگی در بدو تولد نیست.[3]

امید به زندگی در لحظه تولد

امید به زندگی در لحظه تولد (e₀)، متوسط سال‌هایی است که شخص در هنگام تولد انتظار دارد زندگی کند.[4]

امید به زندگی در بدو تولد عمدتاً از مرگ و میر نوزادی و اوایل دوران خردسالی متاثر است، چرا که این مرگ و میرها به‌معنای از دست دادن زندگی با پتانسیلی به طول 60 تا 70 سال می‌باشد. به عنوان مثال یک زن در بورکینافاسو، که میزان مرگ و میر اطفال در حدود 137 مرگ برای هر هزار تولد زنده است و امید زندگی در بدو تولد 47 سال می‌باشد، اگر تا 20 سالگی زنده بماند، می‌تواند این امید را تا 15 سال افزایش دهد.[5] امید زندگی را به تفکیک زن و مرد محاسبه می‌کنند؛ زیرا در بیشتر نقاط دنیا امید زندگی زنان بیشتر از مردان است. امید زندگی در کنار شاخص‌های درآمد سرانه و سود به عنوان شاخص توسعه تلقّی می‌شود.

امید زندگی در بدو تولّد به شدّت متأثّر از مرگ سال اوّل زندگی است و به همین دلیل این شاخص مانند شاخص مرگ کودکان زیر یک سال و بلکه فراتر از آن به عنوان یک شاخص بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی تلقّی می‌شود.

از این شاخص می‌توان برای مطالعه تغییرات زمانی مرگ و میر یک جمعیت (نظیر ایران)، مقایسه همزمان مرگ و میر زیرجمعیت‌های عمده یک جمعیت و مقایسه همزمان (یا ناهمزمان) مرگ و میر جمعیت‌های مختلف (نظیر کشورهای مختلف) سود جست. با این حال امید زندگی در بدو تولد (e₀) یک شاخص منفرد و خلاصه است و اختلاف در آن ممکن است بیشتر ناشی از اختلاف مرگ و میر کودکان زیر یک سال یا سالخوردگان باشد. از این‌رو بعضی پیشنهاد کرده‌اند که در کنار امید به زندگی در بدو تولد (e₀)، امید به زندگی در یک‌سالگی و همچنین امید به زندگی در سن 65سالگی هم گزارش شود.[6]

برای محاسبه امید زندگی اطلاع از اندازۀ جمعیت در گروه‌های سنّی و هم‌چنین تعداد مرگ در هر گروه سنّی در طی یک سال ضروری است. در ایران اگر چه سرشماری‌های مکرر انجام می‌شود؛ ولی چون ثبت مرگ به طور کامل انجام نمی‌شود، برآورد معتبری از امید زندگی به دست نمی‌آید.

با توجّه به محاسباتی که در ایران به عمل آمده است، امید زنده ماندن در سال 1340، رقمی در حدود3/40 و برای سال 1365 حدود 60 سال برآورد شده بود که طبق اعلام منابع رسمی امروزه این رقم به 73 سال در میان زنان و 72 سال برای مردان رسیده است. در همین مدت آمار مرگ و میر کودکان زیر 5 سال از 70 در هزار به 22 رسیده است.

جامعۀ صنعتی با افزایش مراقبت‌های بهداشتی، موجبات افزایش امید زندگی و زنده ماندن را فراهم ساخته است؛ زیرا مسابقه طولانی‌تری در کاهش مرگ و میر داشته‌اند. ولی در کشورهای جهان سوّم چنین نیست؛ و عوامل متعددی این برآیند را دامن می‌زند. کاهش‌ نرخ‌ مرگ‌ در قرن‌ بیستم‌ منجربه‌ افزایش‌ سریع‌ جمعیت‌ جهانی‌گردیده‌ است‌، بطوری‌ که‌ جمعیت‌ جهان ‌از‌6/1 میلیارد نفر در سال‌ 1900 به 1/6 میلیارد نفر در سال‌ 2000 رسیده‌است‌.

امید به زندگی در بدو تولد با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌شود:

متغیرهای این فرمول عبارت‌اند از:

امید به زندگی در سن معین = e_x

 تعداد کل فرد سال‌های زندگی در هر سن (یا مجموع سال‌های زندگی نسل از سن x به بعد) =T_x

تعداد کسانی که در آغاز دوره محاسبه در هر سن زنده بوده‌اند= l_x[7]

امید به زندگی برای زنان و مردان یک اندازه نمی‌باشد. معمولاً عمر زنان بیش از عمر متوسط مردان می‌باشد.

احتمال بقاء یا توان زندگی

امید به زندگی را در هر لحظه از لحظات حیات فرد "احتمال بقاء" (Survival Probability) یا "توان زندگی" می‌گویند.

احتمال بقاء در سن خاص به طریق زیر محاسبه می‌شود:

احتمال بقا در سن خاص= p_x

بازماندگان در سن خاص= l _x+1

تعداد جمعیت در سن پیشین= l _x[8]

عمر متوسط (Life Mean)

عمر متوسط تعداد سال‌هایی است که هر فرد در جامعه و زمان خاص زندگی می‌کند. مقدار آن برای کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته بیش از 78 سال و برای کشورهای در حال توسعه رقمی در حد 70-60 سال می‌باشد.[9]

این شاخص از طریق تقسیم مجموع سنین مداوم متوفیات یک سال بر تعداد آن‌ها به‌دست می‌آید.

در این فرمول a₁ , a₂ و ... سنین مداوم فوت‌شدگان و D تعداد مردگان کل یک سال را نشان می‌دهد.[10]

پهنه عمر و تفاوت آن با امید به ‌زندگی

پهنه عمر عبارت است از حداکثر مدت حیات یک انسان.[11]

تفاوت پهنه عمر و امید به‌ زندگی در این است که مدت عمر مورد انتظار یک نوزاد در جامعه را امید به زندگی گویند؛ در حالی‌که، پهنه عمر عبارت است از حداکثر مدت حیات یک انسان.