كلمات كليدي : انجمن، مؤسسه، شركت، سازمان، نهاد
نویسنده : فاطمه امين پور
انجمن معادل واژه Association می‌باشد که از ریشه لاتین Associare به‌معنی جمع کردن، پیوستن و شرکت کردن گرفته شده است.[1] از این واژه معانی متعدد دیگری از قبیل مؤسسه، شرکت، سازمان و ... نیز استعمال می‌گردد، اما بیشترین کاربرد آن در معنای انجمن می‌باشد.
به لحاظ مفهومی و در معنای کلی، انجمن قبل از همه، عملیات یا فرایندی را می‌رساند که بر پایه آن افرادی جمعاً در شکلی از حیات اجتماعی جای می‌یابند و در معنای معمول نتیجه چنین عملیاتی از آن بر می‌آید؛ یعنی هر گروه سازمان‌یافته که به اراده اشخاصی در جهت تحقق هدفی مشترک پدید می‌آید. از دیدگاه حقوقی این مفهوم به‌معنای شرکت تعریف شده و در هر کشور قوانین خاص می‌یابد. در فرانسه این واژه بالعکس در برابر شرکت و به‌معنی انجمن به‌کار می‌رود و قانون اول ژوئیه انجمن را این‌گونه تعریف می‌کند:
«هر انجمن میثاقی است که بر پایه آن دو یا چند نفر دانسته‌ها و فعالیت‌هایشان را به‌هم می‌آمیزند، تا با آن اهدافی فارغ از سودجویی یا کسب منافع مالی تحقق پذیرد»[2]
بنابراین انجمن، هم فرایند پیوستن انسا‌ن‌ها با یکدیگر است و هم شامل نتایج و آثار پیوند. در جامعه‌شناسی صوری این مفهوم برای توصیف واحد اساسی رفتار اجتماعی یعنی گروهبندی‌های کوچک و بزرگ جهت انجام دادن یک فعالیت به‌کار می‌رود. این گروه‌ها می‌توانند کوچک (مرکب از دو نفر) و یا بزرگ (مرکب از کل جمعیت) باشند. در حال حاضر در جامعه‌شناسی مک‌آیور آن را در معنای گروهی سازمان‌یافته برای پی‌گیری یک هدف یا منافعی خاص به‌کار می‌برد. بدین‌سان گروه‌هایی آگاه، سازمان‌یافته، متوجه منافع مشترک و مخصوص را به این نام می‌خوانند. از این رو گروه آگاه و سازمان‌یافته از طبقه که دارای آگاهی و فاقد سازمان است و واحدهای محلی که فاقد آگاهی و داراری سازمان هستند از هم متمایز می‌شوند.[3] ماکس وبر (Max Weber: 1864-1920) در تعریف انجمن آن را گروهی می‌داند که مقرراتش آگاهانه و به اراده همه شرکت‌کنندگان پذیرفته شده است.[4]
انجمن‌ها گروه‌هایی هستند که از اجتماع تعدادی از افراد و به منظور انجام مقاصد بالنسبه محدود و مشخصی تشکیل می‌شوند و افراد برای ارضای تمایلات شخصی یا اجتماعی خود به عضویت آن‌ها در می‌آیند. مانند انجمن‌های علمی و تخصصی در رشته‌های مختلف، باشگاه‌ها، انجمن‌های خیریه و داوطلبانه و برخی از انجمن‌های تجاری.[5]
بروس کوئن انجمن را یک گروه وسیع رسمی تلقی می‌کند که هدفش سازماندهی افراد بر محور منافع مشترک و متقابل اعضای آن است.[6]
انجمن‌ها گونه‌ای از سازمان‌های رسمی‌اند که در آن‌ها تمام یا اکثریت اعضاء به‌صورت آزادانه و نیمه‌وقت کار می‌کنند و فقط گاهی اوقات برخی از افراد در داخل انجمن‌ها یافت می‌شوند که انجام کارهای جاری و روزمره را بر عهده دارند. انجمن‌ها در سطح‌های ملی و بین‌المللی و در زمینه‌های مختلفی همچون انجمن‌های مذهبی، علمی، تفریحی، محلی، سینمایی و غیره فعالیت می‌کنند.[7] انجمن‌ها دوام و انتظام فراوان دارند و کارکردهای اجتماعی معینی را عهده‌دار می‌باشند. به‌عنوان مثال شرکت‌ها، باشگاه‌ها، بنگاه‌ها و آموزشگاه‌ها نمونه‌هایی از انجمن‌ها هستند که هر یک کارکرد خاصی را در جامعه به‌عهده می‌گیرند.
روابط در انجمن از نوع روابط در گروه اولیه و ثانویه نیست. در گروه اولیه (نخستین) ارتباط با دیگران ارتباطی نزدیک است و در گروه دومین (ثانویه) روابط در چارچوب سازمان‌بندی خاصی تنظیم می‌شود، اما در انجمن، روابط اتفاقی و زودگذر است.[8] در واقع از این جهت است که انجمن از گروه اولیه و ثانویه متمایز می‌گردد.
تفاوت انجمن و نهاد
انجمن‌ها عموماً وابسته به نهادهای اجتماعی بوده و به‌منزله وسایل، عوامل یا عناصر نهادهای اجتماعی محسوب می‌شوند. اما جامعه‌شناسان در تعریف انجمن و نهاد هماهنگ نیستند. مک‌ایور انجمن را سازمانی برای وصول به یک یا چند هدف می‌داند، ولی نهاد در حکم زمینه یا پویش‌های کارکرد انجمن است.[9] به‌عبارت دیگر انجمن زیر مجموعه نهاد و وابسته به آن می‌باشد و در جهت آن عمل می‌نماید.
از آنجا که نهادها نظامی از الگوهای اجتماعی سازمان‌یافته و روابطی مشخص را ایجاب می‌کنند، افراد ضرورتاً در درون نهاد در کنش متقابل قرار گرفته، جایگاه‌هایی را در کل ساختار آن اشغال می‌کنند و نقش متناظر با نهاد را نیز ایفا می‌کنند. این افراد ممکن است در درون هر نهاد معین سازمان یا انجمنی را تشکیل دهند تا بتوانند به صورت مؤثرتری نقش‌های خود را ایفا کنند.[10] به‌عبارت دیگر انجمن‌ها نوعی از نهادهای اجتماعی‌اند که به‌منظور تحقق اهداف کنشگران تشکیل می‌گردند.
ویژگی‌های انجمن
در جمع‌بندی آنچه که در تعریف انجمن ذکر گردید، می‌توان انجمن‌ها را یکی از انواع سازمان‌های رسمی تلقی کرد که به‌واسطه ضوابط و ویژگی‌هایی از سازمان‌های غیر رسمی متمایز می‌گردند. به‌طور کلی ویژگی‌های انجمن را در چند مورد زیر می‌توان خلاصه کرد:
- وجود اهداف معین
- وجود هنجارهای خاص و مورد پذیرش اعضاء
- سازمان‌یافته و براساس اساسنامه و مقررات
- وجود نظام قدرت
- عضویت آگاهانه و داوطلبانه در آن
- وجود ضابطه در عضوگیری
- وجود اموال و تأسیسات
- وجود نام، آرم و سایر مشخصات
- بر مبنای روابط اتفاقی و زودگذر
کارکردهای انجمن
انجمن‌ها ابزارهای اجتماعی مفیدی در جامعه محسوب می‌شوند که کارکردهای متعددی نیز برای نظام اجتماعی به‌دنبال می‌آورند. همان‌طور که اشاره گردید انجمن‌ها یکی از ابزارهای اجتماعی در دست نهادها به‌شمار می‌آیند. از جمله مهم‌ترین و اصلی‌ترین کارکردهای اجتماعی انجمن‌ها عبارت‌اند از:
- عرصه ابراز علایق فردی؛ انجمن‌ها وسایل ارضای تمایلات گروهی از افراد را فراهم می‌نمایند. اهمیت انجمن‌ها در این است که به اقلیتی از مردم امکان می‌دهند که فعالیتی در جهت تحقق اهداف خویش داشته باشند، بی‌آنکه توسط اکثریتی مخالف یا بی‌تفاوت کنار زده شوند.
- عرصه آزمون برنامه‌های اجتماعی؛ انجمن‌ها می‌توانند برنامه‌ای را گسترش داده و ارزش آن را نشان دهند و شرایطی را فراهم آورند که در نهایت مقامات دولتی امور آنان را بر عهده گیرند، مثل انجمن ناشنوایان در ایران که در نهایت دولت حمایت آنان را بر عهده گرفت.
- کانال انجام فعالیت‌های سودمند؛ انجمن‌ها به افراد جامعه امکان مشارکت در تصمیم‌گیری‌های اساسی را اعطا می‌کنند. به‌واسطه انجمن‌ها گاهی فعالیت‌های سودمندی در جامعه فرصت تحقق پیدا می‌کنند و انجمن‌ها به منزله کانالی برای تحقق این فعالیت‌ها به‌شمار می‌آیند. [11]
- آموزش افراد؛ علاوه‌بر موارد فوق می‌توان کارکردهای آموزشی انجمن‌ها را نیز مورد توجه قرار داد. انجمن‌ها محملی جهت آموزش افراد عضو در زمینه‌های مختلف فراهم می‌کنند.
انواع انجمن
انجمن‌ها در جوامع مختلف با انواع گوناگونی روبرو هستند. از گذشته تا به حال ما با انواع متعدد انجمن‌ها در جوامع روبرو هستیم. انجمن‌ها در جامعه ابتدایی پیچیده و متعدد نیست، اما نادر هم نیست. در میان بومیان استرالیایی یا سرخ‌پوستان انجمن‌های متعددی یافت می‌شود. اما هرچه جامعه وسیع‌تر می‌شود، انجمن‌ها هم گسترده‌تر و فراوان‌تر می‌شوند. از بررسی‌های اجتماعی مشخص گردیده که شماره انجمن‌های اجتماعی با شماره جمعیت جامعه نسبت مستقیم دارد. مثلاً سه انجمن یک جامعه صد نفری را کفایت می‌کند. در کشورهای صنعتی صدها انجمن رسمی وجود دارد.[12] بنابراین امروزه با افزایش پیچیدگی اجتماعی، انجمن‌ها نیز پیچیده‌تر و متنوع‌تر شده‌اند. انجمن‌ها از منظرهای مختلف قابل دسته‌بندی می‌باشند که در زیر به آن‌ها اشاره می‌شود:
الف) انواع انجمن‌ها بر حسب اهداف: [13]
- انجمن‌هایی که برای تأمین لذت یا راحتی اعضای خود تشکیل شده‌اند مثل باشگاه‌های ورزشی،
- انجمن‌هایی که به هدفی در خارج از خود ناظرند مثل انجمن تهذیب و اخلاق.
ب) انواع انجمن‌ها از لحاظ کارکرد: [14]
- انجمن تک‌کارکردی مثل انجمن موسیقی،
- انجمن چندکارکردی مثل آموزشگاه‌های خصوصی.
ج) انواع انجمن‌ها بر حسب موضوع و حیطه فعالیت:
- انجمن سیاسی
- انجمن فرهنگی
- انجمن اقتصادی
- انجمن اجتماعی و ... .