كلمات كليدي : روش ايستا، روش پويا، روش تك نگاري، چندنگاري، روش آماري، روش هاي كلاسيك و جديد، سرشماري، ثبت احوال
نویسنده : مريم اميني يخداني
واژه Method در لغت به‌معنی شیوه خاص انجام دادن کار و Research به معنی مطالعه دقیق یک موضوع به منظور کشف حقایق و اطلاعاتی درباره آن موضوع به‌کار رفته است.[1] و Research Methods در اصطلاح، به روش‌های گوناگون پژوهش که برای گردآوری اطلاعات تجربی (واقعی) به‌کار برده می‌شود، گفته می‌شود.[2]
روش‌های پژوهش در کلیه شاخه‌های دانش بشری از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا با وجود اینکه برای مطالعه کلیه دانش‌های بشری روش‌های عمومی یکسانی ارائه شده، بسط و توسعه هر یک از دانش‌ها به ابداع روش ویژه‌ای منوط بوده است که به‌منزله هویت و شناسنامه آن دانش شمرده می‌شود.[3] جمعیت و پدیده‌های مربوط به آن نیز با روش‌های ویژه خود مورد بررسی قرار می‌گیرد. روش‌های پژوهش جمعیت را مانند دانش‌های دیگر، به چند طریق طبقه‌بندی می‌کنند. برخی از این طبقه‌بندی‌ها در ذیل می‌آید:
الف) روش‌های جمعیت‌شناختی از نظر ماهیت
از این دیدگاه، روش‌های پژوهش جمعیت را به دو گونه تقسیم می‌کنند:
- روش ایستا؛ روش ایستا (Static)یاهمزمان (Synchronic)روشی است که ویژگی‌های پدیده‌های جمعیت را به‌صورت مقطعی و همزمان مطالعه می‌کند و به تحولات و دگرگونی‌های آن توجه ندارد. زمانی که فقط یک سرشماری یا یک آمارگیری مورد استناد باشد، در حقیقت وضع جمعیت را در یک زمان مشخص بررسی کرده‌ایم. به‌طور کلی مطالعه ترکیب جمعیت مانند توزیع سنی، جنسی و جغرافیایی، در یک زمان مشخص و به روش ایستا انجام می‌گیرد.[4]
در مطالعاتی که به‌صورت مقطعی صورت می‌گیرد، پدیده‌های گوناگون را در حال گذار از یک دوره زمانی ثابت (برای مثال یک سال تقویمی) مشاهده و مطالعه می‌کنیم. بنابراین در مطالعات مقطعی پدیده متغیر و دوره زمانی ثابت است.[5]
- روش پویا؛ روش پویا (Dynamic) یا "در زمان" (Diachronic) روشی است که به تحولات تاریخی و زمانی پدیده‌های جمعیتی می‌پردازد، یعنی ویژگی‌های جمعیتی را نه در حالت ایستا و ثابت، بلکه به‌صورت متحول و در طول زمان مطالعه می‌کند.[6] در مطالعات طولی یک پدیده ثابت در جریان متغیر زمان دنبال و مطالعه می‌شود. بنابراین در مطالعه طولی برخلاف مطالعه مقطعی پدیده ثابت و زمان متغیر است.[7]
استفاده از آمارهای جاری ادارات ثبت احوال و یا مقایسه آمارهای جمعیتی چند سرشماری و آمارگیری، امکان مطالعه تحول و دگرگونی را در طول زمان فراهم می‌سازد. در مطالعه نرخ‌های تولد، مرگ و رشد جمعیت در بستر زمان از این روش استفاده می‌شود.[8]
ب) روش‌های جمعیت‌شناختی از نظر ابعاد جامعه
از این جهت که مطالعات جمعیتی دربرگیرنده چه نوع جامعه با چه وسعت و گستردگی باشد، روش‌های متفاوتی وجود دارد:
- روش تک‌نگاری (Monography)؛ در این روش، پژوهش‌گر جمعیتی به مطالعه فرآیندها و پدیده‌های جمعیتی یک واحد اجتماعی نسبتاً کوچک مانند یک کارخانه، یک محله و یک روستا می‌پردازد. در این مطالعه، هدف شناسایی یک رویداد یک جامعه نسبتاً کوچک است. این روش به‌صورتی وسیع و گسترده جامعه را مورد بررسی قرار می‌دهد و به‌همین جهت ژرفانگر (Intensive) می‌باشد. تحقیق به شیوه تک‌نگاری را برای نخستین‌بار فردریک لوپله (Leplay) در قرن نوزدهم در توصیف زندگی کارگران به‌کار برده است. در این روش، تعمیم باید با‌دقت و احتیاط بسیار صورت گیرد زیرا هرچند که بعضی رویدادها همیشه تکرار می‌شوند و قابل تعمیم هستند، اما به آن نمی‌توان یقین داشت.[9]
- چندنگاری؛ اگر به‌جای بررسی پدیده‌ها و مختصات جمعیتی یک خانواده، یک کارخانه و یک روستا، تعداد زیادی خانواده، کارخانه و روستا مطالعه شود و با به‌کارگیری پرسشنامه‌های مشابه و استخراج متحدالشکل نتایج، شناخت کلی‌تری نسبت به موضوع مورد مطالعه به‌دست آوریم، در این صورت روش "چندنگاری" را به‌کار برده‌ایم. در واقع، می‌توان گفت که چندنگاری مجموعه‌ای از چند تک‌نگاری است که به شیوه‌ای مشابه و با پرسش‌ها و مطالب یکسان در چند مورد مطالعه شده باشند.[10]
- روش آماری؛واژه آمار ترجمه لغت Statistics است که تعریف آن عبارت است از علم مطالعه یک جمعیت (به‌معنای آماری کلمه). در جمعیت‌شناسی واژه آمار در دو شکل به‌کار می‌رود: مفرد و جمع. وقتی کلمه آمار به‌صورت جمع استعمال می‌شود، به‌معنی اطلاع منطقی از آنچه که کثیر است و یا اطلاعات عددی مربوط به جمعیت که براساس مشاهده به‌دست آمده باشد به‌کار می‌رود، و هنگامی که به‌صورت مفرد باشد، به روش علمی مربوط به تحلیل کمی داده‌های جمعیتی و یا به‌طور کلی به شیوه و فن گردآوری و ارائه اطلاعات آماری درباره جمعیت و حتی به یک "دانش مستقل" دلالت دارد.[11]
هدف روش آماری عبارت است از اطلاع بر کلیه رویدادها یا جامعه بزرگ.شناخت جامعه در مقیاس وسیع، تنها براساس "شناسایی آماری" می‌تواند استوار باشد. اصولاً هدف آمار، به‌دست آوردن قوانینی، برای ارقام بزرگ است. موضوع بحث آمار افراد نیست. تک‌تک افراد یک جمعیت می‌توانند از این قوانین سرپیچی کنند اما مجموع آنها چنین قدرتی ندارند. اَعمال فردی تابع هیچ قانون آماری نیست اما اگر گروهی از این افراد تشکیل شود، در میان آنها به پدیده‌هایی برمی‌خوریم که مرتباً اتفاق می‌افتند و نتایج غیرمتغیری دارند. هنگامی که عکس‌العمل‌های فردی غیرقابل پیش‌بینی جمعیتی را گردآوری کنیم، به کشف رفتارهای کلی آن جمعیت می‌رسیم. در تجزیه و تحلیل‌های کلی رویدادها، شناسایی آماری قاطعیت خود را حفظ می‌کند.
هرچند فرد، یعنی آنچه که دیگر قابل تقسیم نیست، واحد محاسبات آماری را تشکیل می‌دهد، اما فرد هدف روش آماری نیست. آمار فقط به انواع توجه می‌کند، یعنی به آنچه که "کلی" است. این "کلی" بدون شک در زمان و مکان محدود شده، از این‌رو هر قدر هم که وسیع باشد، نمونه‌ای است از یک جمعیت کلی‌تر. گذشته از آن، باید در نظر داشت که مجموعه‌ای از ارقام، حتی اگر به موضوع واحدی هم مربوط باشد، الزماً جنبه آماری ندارد و برای اینکه چنین صفتی را داشته باشد باید به‌طور منطقی و منظم تهیه شود و در هر زمان و مکان با سایر مجموعه‌های آماری قابل مقایسه باشد.[12]
ج) روش‌های جمعیت‌شناختی از نظر زمان
با توجه به اینکه روش‌های پژوهش جمعیت از چه زمانی ابداع شده و توسط جمعیت‌شناسان کاربرد پیدا کرده، آنها را به دو گونه مختلف تقسیم می‌کنند:
- روش‌های کلاسیک؛ مهم‌ترین روش‌های کلاسیک عبارت‌اند از: سرشماری و ثبت جاری وقایع حیاتی (تولد، ازدواج، طلاق و مرگ). معمولاً از سرشماری برای مطالعه جمعیت‌های ایستا و از ثبت جاری وقایع حیاتی برای آگاهی دایم و مستمر از آمار حیاتی و حرکات طبیعی جمعیت‌ها استفاده می‌شود.
- سرشماری؛ کلمه سرشماری (Census) از کلمه لاتین Censere به‌معنی ارزش یا مالیات مشتق می‌شود و در ابتدا سرشماری‌ها اغلب با اخذ مالیات مرتبط بودند.
خدمت سربازی و عرضه موادغذایی از دیگر علل انجام سرشماری‌ها بودند. یونانیان باستان، مردان بالغ را هنگام جنگ و کل جمعیت را هنگامی که عرضه مواد غذایی کم می‌شد مورد شمارش قرار می‌دادند.[13]
سرشماری نفوس یعنی فرآیند جمع‌آوری، مرتب کردن و انتشار داده‌های جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی درباره جمعیت یک سرزمین مشخص و در یک مقطع زمانی خاص.
سرشماری عملیات آماری پیچیده و پرهزینه‌ای است که مستلزم چندین سال برنامه‌ریزی دقیق است.
هدف از سرشماری، نخست شمارش افراد بود؛ به‌تدریج مطالب کیفی بسیار دیگری نیز مانند وضع زناشویی، محل تولد، تابعیت، شغل، مذهب، نژاد، زبان، میزان تحصیلات و ... مورد پرسش قرار گرفت.
سرشماری معمولاً به دو طریق انجام می‌گیرد. یکی آنکه جمعیت واقعی یا حاضر (Defacto) (تمام کسانی که هنگام سرشماری در آن مکان دیده شوند) در زمان سرشماری مورد شمارش قرار می‌گیرد. و دیگری جمعیت قانونی (Dejure) (تمام کسانی که تابعیت مملکتی را دارند و یا اهل منطقه‌ای هستند اعم از این که هنگام سرشماری حضور داشته باشند یا غایب باشند) مطالعه می‌شود.
سرشماری به‌علت اینکه تمام افراد یک جمعیت را دربر می‌گیرد، پرهزینه بوده و تنها سوالات اساسی محدودی (نظیر سن، جنس، وضعیت تاهل، تحصیلات و شغل) پرسیده می‌شوند. این امر در کشورهایی که بسیاری از مردم بی‌سوادند و نمی‌توانند بخوانند و بنویسند و پرسشنامه باید توسط پرسش‌گر تکمیل شود علاوه‌بر پرهزینه بودن از دقت و صحت کافی نیز برخوردار نیست.
سرشماری باید در زمانی اجرا شود که تحرک جمعیت در حداقل ممکن باشد. برای مثال در زمان تعطیلی، که افراد در سفر و تردد هستند انجام سرشماری مناسب نیست. همچنین هنگامی که در کشوری یک سلسله سرشماری انجام می‌شود بهتر است سرشماری‌ها در یک روز یا هفته خاص سال صورت گیرند.
سرشماری معمولاً دو نوع پرسشنامه اساسی دارد:
1- نوع فردی: اطلاعات در مورد هر فرد جداگانه درج می‌شود.
2- نوع خانواری: اطلاعات در مورد تمام اعضای خانوار پرسیده می‌شود.[14]
- ثبت جاری وقایع حیاتی؛ منظور از وقایع حیاتی، وقایع چهارگانه ازدواج، تولد، طلاق و مرگ است. وقتی گفته می‌شود ثبت وقایع حیاتی، منظور ثبت و نگهداری اطلاعات و آمارهای مربوط به رویدادهای چهارگانه فوق می‌باشد که معمولاً در دفاتر مخصوص ادارات ثبت احوال به ثبت می‌رسد و در شناسنامه اشخاص منعکس می‌گردد. در آمارگیری‌ها و سرشماری‌های جمعیتی، هدف، گردآوری اطلاعات درباره ساختمان و وضع جمعیت در یک زمان مشخص است، حال آنکه در سیستم ثبت وقایع حیاتی به‌طور مستمر دگرگونی‌های جمعیت را ثبت می‌کنند.[15]
- روش‌های جدید
- آمارگیری نمونه‌ای؛ با توجه به مخارج جمع‌آوری اطلاعات جمعیت‌شناسی برای کل جمعیت یک کشور، از جهات مالی و نیز افراد تعلیم دیده، اغلب توصیه می‌شود که در جمع‌آوری چنین اطلاعاتی فقط به نمونه‌گیری از جمعیت اکتفا شود. استفاده از نمونه‌برداری منجر به متمرکز شدن امکانات و منابع در سطوح کوچک‌تر جمعیت و در نتیجه جمع‌آوری اطلاعات دقیق‌تر در مقایسه با کل کشور می‌شود. حتی در ثروتمندترین کشورها نیز بعضی انواع داده‌ها را در سرشماری کشوری تنها بر چنین اساسی به‌دست می‌آورند. در کشورهایی که منابع محدودتر است، مطالعات نمونه‌ای گاهی تنها راه ممکن برای کسب اطلاعات مفید در مورد میزان‌های موالید و مرگ‌و میر است.[16] تکنیک نمونه‌گیری گوناگون است از آن‌جمله می‌توان نمونه‌گیری‌های اتفاقی، تصادفی، خوشه‌ای، طبقه‌بندی شده، سهمی و غیره را نام برد.[17]
- روش‌های دیگر؛ در برخی از کشورهای توسعه‌نیافته استفاده از روش‌های کلاسیک و جدید به جهات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیربنایی، با دشواری‌های زیادی روبرو است. در این موارد از طرف جمعیت‌شناسان کوشش‌هایی به عمل آمده است که روش‌های ویژه‌ای برای این کشورها پیدا شود. در این جهت به چند مورد زیر اشاره می‌شود:
1) ایجاد "دفاتر ثبت احوال متحرک" که مامورین مربوطه در طول سال چندبار به مناطق روستایی و عشایری مراجعه می‌کنند و وقایع چهارگانه جمعیت را در اسناد و مدارک رسمی ثبت می‌نمایند.
2) تهیه "تاریخ محلی" برای روستاها که در آن، گروهی از جمعیت‌شناسان و مطلعین برای هر یک از روستاها تقویمی ترتیب می‌دهند و وقایع 20-30 سال گذشته آنجا را در آن ثبت می‌کنند. به کمک این تقویم می‌توان به سن اشخاص و تاریخ وقایع مهم زندگی آنها پی‌برد.
3) استفاده از عکس‌برداری و نقشه‌برداری هوایی برای آمارگیری چادرهای کوچ‌نشین‌ها و یا استفاده از عکس‌های ماهواره‌ای برای تعیین مراتع و مزارع و سکونت‌گاه‌های انسان که توزیع جغرافیایی بشر در مناطق جغرافیایی را نشان می‌دهد.
4) یاری گرفتن از روش "شجرةالنسب" که برای اطلاع از ترکیب خانواده، ازدواج درون‌گروه و برون‌گروه و حتی توزیع سنی جمعیت در دهه‌های اخیر مورد استفاده قرار گرفته است. این روش در آغاز ارائه مورد استفاده مردم‌شناسان بود، اما هم‌اکنون به‌وسیله جمعیت‌شناسان نیز به‌کار می‌رود.[18]