كلمات كليدي : فشار اجتماعي، اجبار اجتماعي، اقتناع، كنترل غير رسمي
«کنترل اجتماعی» مجموع وسایل و شیوه‌هایی است که با استفاده از آنها یک گروه یا یک واحد، اعضای خود را به پذیرش رفتارها، هنجارها و قواعد رفتاری و حتی آداب و رسوم منطبق با گروه مطلوب، سوق می‌دهد. کنترل اجتماعی در اصطلاح جامعه‌شناسی دارای دو معنی است:
1) مجموع عوامل محسوس و نامحسوسی که یک گروه اجتماعی، به قصد حفظ یگانگی خود، در راه جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری اشخاص به کار می‌برد؛
2) مجموع موانعی که گروه اجتماعی به قصد جلوگیری افراد از کجروی اجتماعی سر راه آنان به وجود می‌آورد.
کنترل اجتماعی یکی از اشکال فشار اجتماعی است که به دو وجه متفاوت صورت‌پذیر است:
أ) ممکن است از طریق اعمال اجبار اجتماعی pressure Social)) و با کاربرد وسایل گوناگونی نظیر مجازات‌های حقوقی و تنبیه به خاطر ارتکاب جرائم، افراد را به پذیرش شیوه‌های زندگی و مدل‌های رفتاری محیط وادارند؛
ب) و یا از طریق اقناع (Presuasion) و با رسوخ به عمق اعتقادی و دگرگون‌سازی جهان‌بینی افراد و با تأثیر بر عقیده و اندیشه اعضای جامعه یا گروه، هر عضو را نه تنها به هنجارها و ارزش‌های مقبول خود مؤمن سازد؛ بلکه، وی را به رعایت آنها وادار ساخته و نگاهبان آنها نیز بگرداند.
اقناع دارای شیوه‌های مختلفی است از قبیل: تبلیغ، اعطای پاداش، اعتبار، مناصب و مقامات، تمجید و استعانت از ارزش‌های اخلاقی.
در زبان انگلیسی، معنای اول واژه کنترل، تأثیر قدرت و اقتدار است. از همین رو برخی کنترل اجتماعی را هم‌چون وسیله‌ای جهت شناسایی حرکات انسانی در روانشناسی اجتماعی تلقی می‌کنند که اساس سازماندهی اجتماعی را تشکیل می‌دهد. از این دیدگاه، کنترل اجتماعی، به معنای تنظیم حیات اجتماعی خواهد بود و به اعمال فشاری می‌انجامد که به هم پیوستگی و یکپارچگی گروه را از طرق زیر محقق می‌سازد:
1- الزامی بودن قواعد حقوقی،
2- قدرت جبری قوانین،
3- نیروی همنواساز عادات،
4- فشار روانی و اخلاقی سنت، عقیده، آداب و رسوم مستعد و ...،
پدیده کنترل اجتماعی یک امر عینی است و با نیروی نه چندان یکسان بر افراد و گروه‌ها اثر می‌نهد.
آموزش و پرورش یکی از تعیین‌کننده‌ترین عوامل کنترل اجتماعی است. عقاید غالبی و هنجارهای رفتاری و شیوه‌های زندگی سازمان یافته، از طریق آموزش و پرورش و نیز از طریق فرهنگ انتقال می‌یابد. نیز در جوامع سنتی، یکی از کارکردهای اسطوره‌ها تصورات جمعی خیالی، تابوها و ممنوعیت‌ها، اعمال کنترل اجتماعی است.
کنترل‌های اجتماعی از نظر هدفی که در جامعه دارند به دو دسته رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شوند.
کنترل رسمی (Formal Control)
کنترل رسمی بر عنصر حقوقی و قانونی کنترل اجتماعی مبتنی است. قوانینی وجود دارند که راهنمای رفتارهای اعضای جامعه‌اند و گروه‌هایی هستند که شغلشان اعمال این قوانین و مقررات است. نه تنها قوانین بخشی از کنترل‌های رسمی هستند بلکه مؤسسه‌ها و سازمان‌هایی مانند مدرسه، اداره و ... وجود دارند که معیارها و مقرراتی برای کنترل اجتماعی دارند.
کنترل غیررسمی (Informal Control)
این شکل از کنترل اجتماعی در عرصه رویارویی اجتماعی اعضای جامعه در خانواده، مدرسه، محل کار، و ... تحقق می‌یابد. افرادی که برخلاف هنجارهای سنتی و معیارهای خانوادگی و اجتماعی رفتار کنند، از سوی دیگران برای همنوایی با هنجارهای اجتماعی تحت فشار قرار می‌گیرند.
در جوامع جدید، کنترل رسمی و در جوامع سنتی بیشتر کنترل غیررسمی است.