پناهنده، حقوق پناهندگان، اسناد بين المللي
نویسنده : شعبانعلی جباری
یکى از موضوعات مهم در حقوق بین الملل، حقوق پناهندگان است که در عصر کنونى، على رغم پیشرفت هاى صنعتى، و ادعای دولتها مبنی بر رعایت حقوق بشر، متاسفانه رعایت حقوق انسانى ضعیف، و ستم و تجاوز به حقوق انسان ها، به ویژه نسبت به زیردستان و ضعیفان، بیش تر شده است، به طورى که گاهى موجب فرار و کوچ دسته جمعى عدّه اى از افراد یک کشور به کشور دیگر مى شود و از اینجا مسایل مربوط به پناهندگان و رعایت حقوق آنها در حقوق بین الملل مطرح می‌شود.
تعریف پناهنده در منابع بین الملل
کنوانسیون 1951 ژنو، تعریف فراگیرى از پناهنده ارائه داده و مى گوید: پناهنده کسى است که به علّت ترس موجّه از این که به علل مربوط به نژاد یا مذهب یا ملیّت یا عضویت در بعضى گروه هاى اجتماعى یا داشتن عقاید سیاسى، تحت شکنجه قرار گیرد، در خارج از کشور محل سکونت عادى (کشور اصلى خود) به سر مى برد و نمى تواند، و یا به علت ترس مذکور نمى خواهد، خود را تحت تابعیت آن کشور قرار دهد.
ماهیت حقوق پناهندگى در اسناد بین الملل
از بررسى مجموع منابع معتبر بین المللى مى توان گفت که افراد در شرایط خاص که در معرض خطر و ترس قرار مى گیرند، حق دارند به کشورهاى دیگرى پناهنده شوند و کشورهاى مورد تقاضاى فرد، که عضو
سازمان ملل باشند، مکلف به پذیرش آن ها هستند.
حداقل حقوق پناهندگان در اسناد بین المللى
الف) اعلامیه جهانى حقوق بشر
اساسى ترین حقوق پیش بینى شده در این اعلامیه که شامل پناهندگان نیز مى شود عبارتند از:
1- برخوردارى از تمام حقوق و آزادى ها ماده 2
2- حق زندگى و امنیت شخصى ماده 3
3- منع هرگونه شکنجه و رفتار خلافت شؤون بشرى ماده 5
4- برابرى همه افراد بشر در برابر قانون ماده 7
5- حق عبور و مرور و انتخاب آزادانه محل اقامت ماده 13
6 -داشتن حق کار و حرفه ماده 23
7- حق بهره مندى از آموزش و پرورش تا مرتبه عالى آن ماده 26.
ب) کنوانسیون 1951 ژنو و پروتکل 1976.
کنوانسیون 1951 ژنو را مى توان اصلى ترین منبع حقوق پناهندگان در مقررات بین المللى دانست که در 28 ژوئیه 1951 در ژنو به تصویب مجمع عمومى سازمان ملل رسیده است. اهم تعهدات این کنوانسیون عبارت است از:
1- عدم تبعیض: «دول متعاهد مقررات این کنوانسیون را بدون تبعیض از لحاظ نژاد یا مذهب یا سرزمین اصلى، درباره پناهندگان اجرا خواهند نمود.» ماده 3.
2- دین: «دول متعاهد در سرزمین خود نسبت به آزادى پناهنده در اجراى امور دینى و دادن تعلیمات دینى، مذهبى به کودکان خود رفتارى حداقل در حد رفتارى که نسبت به اتباع خود دارند، اتخاذ خواهند نمود.» ماده 4.
3- اشتغال با دستمزد: «در مورد حق اشتغال به کار با دستمزد، هر دولت متعاهد نسبت به پناهندگانى که به طور منظم در سرزمین او سکونت کرده اند مطلوب ترین رفتارى را که در چنین موارد نسبت به اتباع دول بیگانه معمول مى دارد به عمل خواهد آورد.» (ماده 7) ماده 18 و 19 نیز در مورد فراهم آوردن زمینه اشتغال به کارهاى صنعتى، تجارى، کشاورزى و هر نوع فعالیت آزاد علمى توصیه مى کند.
4- جیره بندى: «در صورتى که نظام جیره بندى وجود داشته باشد و توزیع محصولات کمیاب در میان عموم مردم طبق سهمیه صورت گیرد، نسبت به پناهندگان نیز مانند اتباع کشور رفتار خواهد شد.»ماده 20.
5- آزادى رفت و آمد: «هر یک از دول متعاهد به پناهندگانى که طبق قانون در سرزمین آن ها به سر مى برند، حق خواهند داد که محل سکونت خود را انتخاب نمایند و آزادانه در داخل سرزمین آن دولت رفت و آمد کنند. مشروط به رعایت مقرراتى که معمولاً در این گونه موارد درباره خارجیان اجرا مى شود.» ماده26.
میثاق هاى بین المللى
از آنجا که اعلامیه جهانى حقوق بشر فاقد تدابیر اجرایى و ضمانت اجرا بود، کمیسیون حقوق بشر بلافاصله پس از تنظیم و انتشار آن مصمّم شد در این زمینه، میثاق هایى که براى دولت هاى امضاکننده از جهت حقوق ملّى و بین المللى الزام آور باشد به تصویب رساند. از این رو، در 16 دسامبر 1966 دو میثاق با عناوین «میثاق حقوق مدنى و سیاسی» و «میثاق حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى» به تصویب مجمع عمومى رسید. رعایت حقوق مندرج در میثاق ها براى دولت ها یک تکلیف و قاعده حقوقی است.
اصل بازنگرداندن پناهندگان
یکى از مهم ترین حقوق پناهندگان که مورد تأکید فراوان قرار گرفته، اصل بازنگرداندن پناهندگان به کشورى است که به دلایل گوناگون از آن کشور رانده و یا ناگزیر به ترک آن شده اند.