كلمات كليدي : اجاره، حيوان، عقد، مستأجر، موجر
نویسنده : محمد حسين احمدي
اجاره در لغت به معنای پناه دادن، امان دادن و رهانیدن است.[1] و در اصطلاح اجاره به عقدی[2] گفته میشود که به موجب آن، مستأجر مالک منافع عین مستأجره میشود. اجاره دهنده را موجر و اجاره کننده را مستأجر و مورد اجاره را عین مستأجره میگویند. (ماده 466 قانون مدنی) مورد اجاره ممکن است اشیأ یا حیوان یا انسان باشد.(م 467ق.م)
عقد اجاره به طور کلی دارای احکامی است که در هر سه نوع اجاره مذکور در ماده فوق، اجرا میشود.[3] احکامی نیز مخصوص اجاره حیوان‌ها است که در مواد 507 تا 511 ق.م به آن اشاره شده است.
شرایط طرفین
از آن جا که اجاره از جمله عقود به شمار می‌‌‌‌‌‌رود، طرفین این عقد باید اهلیت[4] داشته باشند، چرا که طبق ماده 190ق.م از جمله شرایط صحت هر معامله‌ای اهلیت طرفین آن است و طبق ماده 212 معامله با اشخاصی که اهلیت نداشته باشند باطل است.
شرایط عوضین
گفته شد که اجاره از جمله عقود معوض است. بنابراین عوضین آن (منافع مال مورد اجاره و مال الاجاره یا اجاره‌بها) باید شرایطی را داشته باشند تا اجاره صحیح باشد.
الف) شرایط منفعت مال مورد اجاره
در اجاره حیوانات آن چه مورد اجاره قرار می‌‌‌‌‌‌گیرد، منافع حیوان است تا جایی که در تعریف اجاره گفته میشود اجاره تملیک منفعت است به عوض معلوم.[5] در حیوانات سنجش منفعت به وسیله تعیین مدت یا به وسیله تعیین مسافت مشخص میشود. البته اگر تعیین منفعت به وسیله تعیین مدت باشد، تعیین راکب یا محمول لازم نیست ولی مستأجر نمی‌‌‌‌‌‌تواند بیش از حد متعارف بر حیوان بار حمل کند یا سوار آن شود.( ماده 508 ق.م)
ب) شرایط عوض منافع(مال الاجاره)
عوض منافع در عقد اجاره مالی است که از طرف مستأجر و در مقابل مالک شدن منافع، به موجر پرداخت میشود. در اجاره حیوان به عوض منافع مال الاجاره میگویند. هر چیزی را میتوان مال الاجاره قرار داد به شرط این که دارای ارزش مالی بوده و قابل نقل و انتقال باشد.
آثار عقد اجاره حیوانات
عقد اجاره آثاری به دنبال دارد که به آن اشاره میشود:
الف) لازم بودن عقد اجاره؛
ب) معاوضی بودن عقد اجاره؛ در صورتی که اجاره در عقد تعیین نشده باشد اجاره باطل خواهد بود.[6]
ج) اجاره عقدی است موقت؛ (ماده 468 و 514 ق.م)
د) تملیکی بودن عقد اجاره[7]
تکالیف مجر و مستأجر
تکالیف موجر
تکالیف موجر عبارتند از:
1- تسلیم حیوان مورد اجاره؛ برای این که مستأجر بتواند در منافعی که به او تملیک میشود تصرف نماید، باید حیوان مورد اجاره به او تسلیم شود. مثلاً کسی حیوانی را اجاره کرده و موجر باید حیوان را به او بدهد تا بتواند از آن استفاده کند. در مورد محل تسلیم حیوان نیز در قانون مدنی حکم خاصی وجود ندارد. پس با توجه به ملاک ماده 375 ق.م باید محل وقوع عقد را محل تسلیم شمرد[8]، مگر عرف و عادت اقتضای تسلیم حیوان را در محل دیگری داشته باشد و یا در ضمن اجاره، محل مخصوصی برای تسلیم معین شده باشد.
البته برابر ماده 477 ق.م موجر باید مورد اجاره را (حیوان) در حالتی تسلیم مستأجر کند که او بتواند از آن حیوان استفاده مطلوب را بنماید در غیر این این صورت تسلیم انجام نشده است.
2- عدم تغییر در مورد اجاره؛(م484ق.م)
تکالیف مستأجر
تکالیف مستأجر نیز عبارتند از:
1- پرداختن مال الاجاره؛(ماده 490 ق.م).
میتوان در اجاره حیوان شرط کرد که اگر موجر در وقت معین محمول را به مقصد نرساند؛ مقدار معینی از مال‌الاجاره کم شود.(م509 ق.م) البته ماده فوق می‌‌‌‌‌‌تواند در قرارداد‌های حمل و نقل نیز به کار برده شود.[9]
2- تغییر ندادن مصرف مورد اجاره؛ براساس بند دوم ماده 490 ق.م حیوان مورد اجاره را باید در همان مصرفی که در عقد اجاره معین شده استفاده کند. مثلاً اگر حیوانی برای سواری اجاره شده، باید فقط برای سواری استفاده شود نه امور دیگری مثل باربری. در صورت عدم تعیین نوع مصرف نیز باید حیوان را در مصرفی استفاده نمود که از اوضاع و احوال بر می‌‌‌‌‌‌آید.
3- خودداری از تعدی و تفریط؛ برابر بند اول ماده 490 ق.م مستأجر باید در استفاده از حیوان مورد اجاره، حد متعارف را رعایت کند و از تعدی و تفریط بپرهیزد و خلاف مقررات مذکور در اجاره یا متعارف از حیوان استفاده ننماید والا ضامن خواهد بود.(ماده 493ق.م) در صورت تعدی و تفریط موجر حق دارد مستأجر را منع کند و اگر منع ممکن نبود حق فسخ اجاره را نیز دارد.
انحلال عقد اجاره حیوان
عقد اجاره ممکن است به دلایل زیر ازبین برود:
الف) بطلان اجاره
عقد اجاره به دلایل مختلفی ممکن است باطل شود و آن دلایل عبارتند از:
1) نداشتن یکی از شرایط اساسی صحت معاملات؛
به این شرایط در ماده 190 قانون مدنی اشاره شده است.[10]
2) تلف شدن حیوان مورد اجاره؛
هر چند که موضوع عقد اجاره منفعت حیوان مورد اجاره است اما از بین رفتن خود حیوان نیز طبیعتاً منجر به از بین رفتن منفعت خواهد شد. مثلاً وقتی که حیوان مورد اجاره بمیرد دیگر مستاجر نمی‌‌‌‌‌‌تواند از منافع حیوان بهره ببرد. بنابراین عقد اجاره نبز باطل خواهد بود.
3) از بین رفتن قابلیت استفاده(م481ق.م)[11]
زیرا موضوع اجاره واگذاری منفعت مال مورد اجاره است.
ب) فسخ اجاره
عقد اجاره حیوان بواسطه اعمال خیار فسخ[12] توسط یکی از طرفین منحل میشود. به برخی از این خیارات اشاره میشود:
1) خیار تخلف از شرط؛(م496ق.م)[13]
مثلاً شرط شده که موجر برای اسبی که اجاره می‌‌‌‌‌‌دهد زین تهیه کند اما اگر این کار را نکرد مستاجر می‌‌‌‌‌‌تواند ابتدا او را اجبار کند و سپس عقد اجاره را فسخ کند. (مواد 234 و 235 ق.م)
2) خیار عیب؛(م479ق.م)
3) خیار تبعض صفقه؛
اگر قسمتی از مورد اجاره تلف شود؛ از زمان تلف، اجاره نسبت به مقدار تلف شده منفسخ میشود و در این صورت مستأجر حق دارد اجاره را نسبت به بقیه مدت اجاره فسخ کند؛ یا فقط مطالبه تقلیل نسبی مال‌الاجاره نماید.(م483ق.م)
ج) پایان مدت اجاره[14]