كلمات كليدي : دستگاه پاراسمپاتيك، نورون هاي پاراسمپاتيك، دستگاه عصبي خودمختار، نورون هاي پيش عقده اي، نورون هاي پس عقده اي، اعصاب واگ، روان شناسي فيزيول�
نویسنده : كوثر يوسفي
دستگاه پاراسمپاتیک قسمتی از دستگاه عصبی خودمختار می‌باشد و شامل مراکز، عقده‌ها و الیافی است که بین آن‌ها و اجزای عمل‌کننده ارتباط عصبی برقرار می‌کند.[1]
مراکز سیستم پاراسمپاتیک
این مراکز عبارتند از: مراکز مغزی و مراکز نخاعی.
مراکز مغزی: این مراکز در ناحیه دیانسفال و هسته‌های زوج‌های سوم، هفتم، نهم و دهم اعصاب مغزی قرار دارد.
مراکز نخاعی: این مراکز در شاخ طرفی قطعات دوم، سوم و چهارم بخش خاجی نخاع قرار دارند.
اعصاب واگ(زوج دهم اعصاب مغزی) در حدود 75 درصد از کل تارهای پاراسمپاتیک بدن را در خود جای داده‌اند، که بیشتر به احشا، گردن، سینه و شکم می‌روند.[2] اعصاب واگ، عصب‌دهی پاراسمپاتیکی قلب، ریه‌ها، مری، معده، کل روده باریک، نیمه اول کولون(روده بزرگ)، کبد، کیسه صفرا، لوزالمعده و قسمت‌های بالایی رحم را نیز تامین می‌کند.
عصب سوم مغزی به عضلات مژگانی و اسفنکتر مردمک چشم عصب‌دهی می‌کند.
فیبرهای پاراسمپاتیکی عصب هفتم به غدد اشکی، بینی، ناحیه تحت فکی و فیبرهای عصب نهم به غده بناگوش ارسال می‌شوند. فیبرهای پاراسمپاتیکی خاجی نخاع در اعصاب لگنی تجمع می‌یابند و به کولون نزولی، رکتوم(راست روده)، مثانه، قسمت‌های پایینی رحم و دستگاه تناسلی خارجی مرد عصب ارسال می‌کنند.[3]
انواع نورون‌های پاراسمپاتیک
دستگاه عصبی پاراسمپاتیک، دو نوع نورون به نام‌های پیش‌عقده‌ای و پس‌عقده‌ای دارد. واسطه شیمیایی نورون‌های پیش‌عقده‌ای و پس‌عقده‌ای پاراسمپاتیک، استیل کولین می‌باشد.
نورون‌های پیش‌عقده‌ای
این نورون‌ها از مراکز عصب‌دهی یعنی مراکز مغزی و نخاعی شروع شده و به جز چند مورد، همه مسیر را تا اندام کنترل‌شونده طی می‌کنند. همچنین این نورون‌ها دارای اعصاب کولینرژیک بوده که استیل کولین آزاد می‌کنند.
نورون‌های پس‌عقده‌ای
این نورون‌ها در دیواره احشا قرار دارند که بسیار کوچک بوده و فقط چهار عدد آن‌ها که در صورت قرار دارند به زحمت دیده می‌شوند، مانند گانگلیون سیلیار که در کاسه چشم قرار دارد. همچنین این نورون‌ها نیز دارای اعصاب کولینرژیک بوده که استیل کولین آزاد می‌کنند. نورون‌های پیش‌عقده‌ای با نورون‌های پس‌عقده‌ای، سیناپس برقرار می‌کنند که متعاقب آن فیبرهای کوتاه پس‌عقده‌ای خارج شده و به اندام‌ها توزیع می‌گردند.[4]
آثار تحریک پاراسمپاتیک در بدن
1. تنگ شدن مردمک(میوز)
2. تحریک ترشح در غدد بینی، اشکی، تحت فکی، معدی و لوزالمعدی
3. تعریق کف دست‌ها
4. کاهش قدرت انقباض قلب بخصوص دهلیزها
5. کاهش سرعت قلب
6. تنگ شدن راه‌های هوایی ریه
7. افزایش حرکات دودی روده
8. سنتز یا ساخت گلیکوژن در کبد
9. تنگ شدن و بسته شدن مجاری صفراوی.[5]
خصوصیتی که دستگاه عصبی پاراسمپاتیک دارد این است که معمولا پاسخ‌های ویژه موضعی ایجاد می‌کند. یعنی اگر رفلکس قلبی – عروقی پاراسمپاتیک فعال شود، معمولا فقط روی قلب اثر گذاشته و عضو دیگری را تحت‌الشعاع خود قرار نمی‌دهد. البته در مواردی بین عملکردهای پاراسمپاتیک همبستگی وجود دارد. برای مثال؛ رفلکس تخلیه مدفوع غالبا رفلکس تخلیه ادرار را نیز تحریک می‌کند به این صورت که با تخلیه مدفوع و حرکت راست روده(رکتوم)، کشش در مثانه ایجاد می‌شود که سبب انتقال ایمپالس‌هایی(پیام) به نخاع خاجی شده و این امر باعث انقباض مثانه و شل شدن اسفنکتر یا دریچه‌های ادراری می‌شود که متعاقب آن مثانه تخلیه می‌شود.[6]
دستگاه پاراسمپاتیک و سمپاتیک به صورت دایمی فعالیت دارند ولی در هنگام آرامش جسمی و روانی، اثر پاراسمپاتیک بر سمپاتیک غلبه دارد و در مواقع تنش و تحریکات خارجی، سمپاتیک بر پاراسمپاتیک چیره می‌شود.[7]
اثر پاراسمپاتیک روی چشم
پاراسمپاتیک باعث تنگ شدن مردمک‌ها یا میوز می‌شود. به این صورت که وقتی نور شدیدی وارد چشم می‌شود، اعصاب پاراسمپاتیک که مردمک را کنترل می‌کند به طور رفلکسی و غیرارادی تحریک می‌شوند. این رفلکس قطر مردمک را کاهش داده و میزان نوری که به شبکیه می‌رسد را کم می‌کند. در حقیقت اعصاب پاراسمپاتیک موجب انقباض عضلات حلقوی عنبیه شده و از این طریق باعث تنگ شدن مردمک می‌شود.[8]
اثر پاراسمپاتیک بر ریه‌ها
سیستم پاراسمپاتیک در ریه‌ها باعث انقباض برونش‌ها یا همان راه‌های هوایی شده و از طرفی باعث اتساع عروق خونی در ریه‌ها می‌شود.[9]
اثر پاراسمپاتیک بر غدد بدن
غدد بینی، اشکی، بزاقی و خیلی از غدد دستگاه گوارش به وسیله دستگاه عصبی پاراسمپاتیک و به صورت بسیار قوی تحریک می‌شوند که معمولا مقادیر زیادی ترشحات آبکی و یا چسبناک(موکوسی) متعاقب آن ایجاد می‌شود. غدد مربوط به بخش فوقانی لوله گوارش به ویژه غدد موجود در دهان و معده و همچنین غدد عرق و غدد کف دست و پا، به وسیله فیبرهای پاراسمپاتیک تحریک می‌شوند.
اثر پاراسمپاتیک روی شبکه عصبی داخل جداری دستگاه گوارش
دستگاه گوارش شبکه عصبی مخصوص به خود را دارد که موسوم به شبکه داخل جداری(Intramural Plexus) یا دستگاه عصبی انتریک روده‌ای می‌باشد که در جدار لوله گوارش قرار دارد. تحریک پاراسمپاتیک به طور کامل میزان فعالیت لوله گوارش را با پیشبرد حرکات دودی و شل کردن اسفنکترها، افزایش می‌دهد.
اثر پاراسمپاتیک روی قلب
تحریک پاراسمپاتیک به طور عمده اثراتی اعم از کاهش ضربان قلب و قدرت انقباضی ایجاد می‌کند، به این صورت که با کاهش قدرت پمپاژ قلب یا خاصیت تلمبه‌ای این امکان را به قلب می‌دهد که در فواصل بین دوره‌های فعالیتی شدید، استراحت نماید.
اثر پاراسمپاتیک روی فشار خون شریانی
تحریک متوسط پاراسمپاتیک با کاهش عمل پمپاژ قلب، به صورت جزئی، فشار خون شریانی را می‌کاهد. ولی تحریک بسیار قوی پاراسمپاتیک، می‌تواند قلب را از کار انداخته و یا به ندرت قلب را فقط برای چند ثانیه متوقف کرده و به طور گذرا موجب از بین رفتن تمام یا بخش عمده فشار شریانی شود.[10]