كلمات كليدي : هيپوتالاموس، هورمون آزادكننده تيروتروپين، هورمون آزادكننده كورتيكوتروپين، هورمون مهاركننده پرولاكتين، روان شناسي فيزيولوژيك
نویسنده : كوثر يوسفي
هیپوتالاموس، قسمت شکمی دیانسفال یا مغز واسطه‌ای است که زیر تالاموس قرار داشته و قسمتی از دیواره‌های طرفی بطن سوم را تشکیل می‌دهد ولی عملا اجزایی که کف بطن سوم را تشکیل می‌دهند نیز جزو این ناحیه به حساب می‌آیند. زیرا تمامی آنها دارای عمل مشابهی هستند. در ضخامت هیپوتالاموس، هسته‌های متعددی قرار دارند که مربوط به دستگاه خودمختار بدن هستند.[1] غده هیپوتالاموس با غده هیپوفیز ارتباط نزدیک عصبی و خونی دارد، به این صورت که هورمون‌های بخش پسین هیپوفیز به وسیله هیپوتالاموس ساخته می‌شوند و ترشح هورمون‌های بخش پیشین آن به وسیله موادی که هیپوتالاموس می‌سازد، تنظیم می‌شود.[2]
تنظیم ترشح هیپوفیز توسط هیپوتالاموس
تقریبا تمام ترشح هیپوفیز توسط پیام‌های عصبی یا هورمونی هیپوتالاموس تنظیم می‌شود. ترشح هیپوفیز خلفی تحت کنترل پیام‌های عصبی منشأ گرفته از هیپوتالاموس است که به هیپوفیز خلفی ختم می‌شود. در مقابل، ترشح هیپوفیز قدامی تحت کنترل هورمون‌هایی به نام هورمون‌های آزادکننده یا مهارکننده هیپوتالاموسی است. این هورمون‌ها در هیپوتالاموس ترشح می‌شوند و سپس از طریق عروق خونی کوچکی به نام عروق پورت هیپوتالاموسی – هیپوفیزی به هیپوفیز قدامی انتقال می‌یابند.[3]
هیپوتالاموس تقریبا از تمام منابع ممکن در دستگاه عصبی پیام دریافت می‌کند. بنابراین، هنگامی که شخص در معرض درد است، قسمتی از پیام درد به هیپوتالاموس ارسال می‌شود. به همین ترتیب، زمانی که فرد در حال فکر کردن به موضوعی هیجان‌انگیز یا ناراحت‌کننده است، بخشی از پیام به هیپوتالاموس فرستاده می‌شود. محرک بویایی، حاوی بوهای خوشایند یا ناخوشایند، اجزای قدرتمندی از پیام را مستقیما به هیپوتالاموس می‌فرستد. حتی غلظت‌های مواد غذایی، الکترولیت‌ها، آب و هورمون‌های مختلف خون هم بخش‌هایی از هیپوتالاموس را تحریک یا مهار می‌کنند. بنابراین، هیپوتالاموس مرکز جمع‌آوری اطلاعات مربوط به سلامت داخلی بدن است و بخش زیادی از این اطلاعات برای تنظیم ترشح بسیاری از هورمون‌های مهم هیپوفیزی در سرتاسر بدن، استفاده می‌شود.[4]
هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده هیپوتالاموسی
کار هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده، تنظیم ترشح هورمون‌های هیپوفیز قدامی است. در مورد بیشتر هورمون‌های هیپوفیز قدامی، هورمون‌های آزادکننده اهمیت دارند اما در مورد پرولاکتین احتمالا یک هورمون مهارکننده هیپوتالاموسی بیشترین اثر تنظیمی را دارد. این هورمون‌ها عبارتند از:
· هورمون آزادکننده تیروتروپین(TRH) که موجب آزاد شدن هورمون تحریک‌کننده تیروئید می‌شود.
· هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین(CRH) که موجب آزاد شدن آدرنو کورتیکوتروپین می‌شود.
· هورمون آزادکننده هورمون رشد(GHRH) که موجب آزادسازی هورمون رشد می‌شود و هورمون مهارکننده هورمون رشد(GHIH) یا سوماتوستاتین که آزادسازی هورمون رشد را مهار می‌کند.
· هورمون آزادکننده گنادوتروپین(GNRH) که موجب آزاد شدن دو هورمون گنادوتروپیک LH و FSH می‌شود.
· هورمون مهارکننده پرولاکتین(PIH) که ترشح پرولاکتین را مهار می‌کند.[5]
تولید و ترشح هورمون‌های هیپوتالاموسی
هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده هیپوتالاموسی به درون برجستگی میانی ترشح می‌شوند. نورون‌های ویژه‌ای در هیپوتالاموس، هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده هیپوتالاموس را تولید و ترشح می‌کنند. این هورمون‌ها ترشح هورمون‌های هیپوفیز قدامی را تنظیم می‌کنند. این نورون‌ها از بخش‌های مختلفی از هیپوتالاموس منشأ می‌گیرند و فیبرهای عصبی خود را به برجستگی میانی و تکمه خاکستری[6] استطاله‌ای از بافت هیپوتالاموس که تا ساقه هیپوفیز امتداد یافته است، می‌فرستند. پایانه این فیبرها با بیشتر پایانه‌های دستگاه عصبی مرکزی فرق دارد، زیرا عملکرد آنها انتقال پیام از یک نورون به نورون دیگر نیست، بلکه ترشح هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده هیپوتالاموسی به درون مایعات بافتی است. این هورمون‌ها بلافاصله جذب دستگاه پورت هیپوتالاموسی – هیپوفیزی می‌شوند و مستقیما به سینوس‌های غده هیپوفیز قدامی حمل می‌گردند.[7]
ارتباط هیپوتالاموس و هیپوفیز پیشین
یک شبکه خونی گسترده بین هیپوتالاموس و هیپوفیز پیشین وجود دارد که سیستم باب هپیوتالاموس – هیپوفیز خوانده می‌شود. سرخرگی که به بخش پایین هیپوتالاموس خون می‌رساند به مویرگ‌هایی تقسیم می‌شود و این مویرگ‌ها دوباره به هم پیوسته، سیاهرگی را می‌سازند که به هیپوفیز پیشین می‌رود و در آنجا دوباره به یک شبکه مویرگی تقسیم می‌شود. این مویرگ‌های به هم پیوسته، خون را از هیپوفیز پیشین خارج می‌کنند. تعدادی از نورون‌های هیپوتالاموس به وسیله انتهای آکسون‌های خود به شبکه مویرگی هیپوتالاموس می‌چسبند و هورمون‌هایی را به خون وارد می‌کنند که به هیپوفیز پیشین رسیده در آن اثر می‌کنند. این مواد به دو هسته هورمون آزادکننده و مهارکننده تقسیم می‌شوند که به ترتیب فعالیت نورون‌های ترشحی هیپوفیز پیشین را افزایش و کاهش می‌دهند. ترشح هر کدام از هورمون‌های هیپوفیز پیشین تحت تأثیر هر دو نوع هورمون تحریک‌کننده و بازدارنده قرار دارد. هیپوتالاموس دارای گیرنده‌هایی است که تحت تأثیر تعداد هورمون‌های هیپوفیز موجود در خون قرار می‌گیرند و ساخته شدن هورمون‌های تحریک‌کننده و یا بازدارنده را تنظیم می‌کنند. تحریک عصبی و پیام‌های مراکز مختلف مغز نیز در تنظیم کار هیپوتالاموس نقش دارند.[8]