كلمات كليدي : شاخص مهاجرتي، ميزان مهاجرت، مهاجرت خام، مهاجرت خالص، مهاجرت ناخالص
نویسنده : مريم اميني يخداني
واژه Migration، در معنای لغوی بهمعنای حرکت افراد یا گروه‌هایی است، که مستلزم تغییر دائمی یا موقت محل سکونت است. لفظ مهاجرت در مقابل اصطلاح تحرک به‌کار می‌رود که به همه اشکال تحرک فضایی (موقت و دائم) اطلاق می‌شود.[1] و بهمعنای عام کلمه عبارت است از ترک سرزمین اصلی و ساکن شدن در سرزمین دیگر به‌طور موقت یا دائم.[2]
مهاجرت در مفهوم جمعیت‌شناختی کلمه، با کوچ مداوم انسان در جوامع ابتدایی و کوچ عشایری و همچنین حرکات جغرافیایی کوتاه‌مدت مانند مسافرت متمایز است و در مورد جمعیت‌هایی به‌کار می‌رود که نسبتاً استقرار یافته‌اند. مهاجرت به‌عنوان یک واقعه تأثیرگذار بر رشد و تغییر جمعیت مورد توجه قرار می‌گیرد. مهاجرت همچنین انعکاسی از تغییراتی است که در تار و پود جامعه رخ می‌دهد.[3]
مهاجرت طی زمان[4]
نگرش تاریخی به مهاجرت‌ها هر چقدر به گذشته دورتر مربوط شود با ابهام بیشتری همراه می‌شود. چرا که اطلاعات مهاجرتی تا قبل از دو قرنی که از شروع و شمول سرشماری‌ها و آمارگیرهای جمعیتی در کشورهای اروپایی و اروپایی‌تبار می‌گذرد، ثبت نمی‌شد و بر تخمین و حدس و گمان استوار بود.
در نگرش تاریخی به مهاجرت حداقل باید چهار دوره را از هم تفکیک کرد:
1- مهاجرت پیش از تاریخ یا دوره پیش‌تاریخی؛ از مهاجرت‌های عمده پیش از هزاره اول قبل از میلاد، میتوان از مهاجرت آریایی‌ها و مهاجرت بنی‌اسرائیل نام برد. مهاجرت آریایی‌ها، مهاجرت یک قوم در زمان معینی نبود بلکه جریانات متعددی را شامل می‌شده است، که بنا به گفته مک‌‌ایودی (Colin Peter McEvedy: 1930-2005) از 4500 سال ق.م تا حوالی هزاره قبل از میلاد طول کشیده است. مهاجرت بنی‌اسرائیل نیز به‌گونه‌ای که از کتب مذهبی بر می‌آید از 2200 ق.م از شهر "اور" واقع در سومر آغاز شد و در فلسطین با اسکان آنان به پایان رسید؛ ولی آنچه به‌طور اخص مهاجرت بنی‌اسرائیل یا خروج بزرگ نامیده می‌شود، مهاجرت یهودیان از شهر اور نیست، بازگشت مصیبت‌بار بنی‌اسرائیل از مصر در دوران حضرت موسی است، که برخی از مورخان 1447ق.م و برخی نیز 1320 ق.م را آغاز آن می‌دانند.
2- مهاجرت از هزاره اول پیش از میلاد تا کشف امریکا در اواخر قرن پانزدهم؛ مهاجرت در این دوره شکل سازمان‌یافته‌ای نداشته و به‌صورت مقطعی از سرزمینی به سرزمین دیگر جریان داشته است. استقرار قوم ایرانی در نواحی وسیعی از ماوراء نیل، مهاجرت اروپائیان به آسیا و آفریقا و استیلای آنان بر بخش وسیعی از آفریقا، مهاجرت اسلاوها به بالکان، استیلای مغولان بر ایران و روسیه و سرانجام هجوم وایکینگ‌ها از شمال به مرکز و جنوب اروپا از عمده‌ترین جریانات مهاجرتی این دوره بوده است.
3- مهاجرت از کشف قاره امریکا تا جنگ جهانی اول؛ توسعه دریانوردی به‌ویژه در قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی منجر به کشف جزایر متعددی در افریقا، جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه شد. همین امر پای مهاجران و مهاجمان اروپایی را به آن سرزمین‌ها باز کرد و با کشف آمریکا به موازات افزایش تعداد مهاجران اروپایی نیاز به نیروی کار در مشاغل سخت و دشوار نیز افزایش یافت و همین امر تجارت برده و انتقال سیاهان به آفریقا را شتاب داد و به یکی از جریانات عمده مهاجرتی این دوره تبدیل کرد؛ به‌علاوه در این دوره، مهاجران زیادی از اروپا به امریکا عزیمت کردند که به مهاجرت‌های بزرگ ماورای آتلانتیک معروف است. مهاجرت روس‌ها به سیبری، مهاجرت یهودیان به انگلیس و سپس از انگلیس به امریکا، مهاجرت از برخی از کشورهای آسیایی چون هند به انگلستان، ترکیه به آلمان و حوزه بالکان و سرانجام مهاجرت اعراب به کشورهای حوزه شمالی مدیترانه قابل ذکر هستند.
4- مهاجرت در بعد از جنگ جهانی اول یا مهاجرت در دوران معاصر؛ مهاجرت در این دوره جلوه‌های مختلفی داشته، بازگشت مهاجران از امریکا به کشورهای اروپایی به‌دنبال بحران اقتصادی 1930 آن کشور، مهاجرت سیاهان آمریکا به شهرهای بزرگ و استقرار آنان در متروپولیس‌های آن کشور، تغییرات متعدد در مهاجرپذیری کشورهای صنعتی بعد از جنگ جهانی دوم، حضور روس‌ها در جمهوری‌های اتحاد جماهیر سابق، مهاجرت به‌دلیل نهضت‌های آزادی‌خواهانه، مهاجرت به‌دلیل تغییر نظام‌های حکومتی و افزایش تعداد پناهندگان در جهان از جلوه‌های بارز سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم بوده است. در عین حال میتوان هجوم و استقرار یهودیان به سرزمین فلسطین، منطقه‌ای‌شدن مهاجرت‌های بین‌المللی و تشدید مهاجرت‌های داخلی در کشورهای مختلف جهان را نیز از ویژگی‌های عمده جریانات مهاجرتی در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم به‌حساب آورد.
شاخص‌های سنجش مهاجرت
مرزهای عبور هنگام مهاجرت شامل مرزهای بین‌المللی و محدوده‌های اداری داخل کشور می‌شوند. افراد شمارش‌شده در زمان گذار از چنین مرزهایی، به‌عنوان مهاجران بین‌المللی و مهاجران داخلی توصیف می‌شوند. هنگامی که آنها در یک زمان مورد نظر وارد یک جمعیت مشخص می‌شوند، مهاجران به داخل (جابه‌جایی بین‌المللی) یا مهاجران خارج‌شده نامیده می‌شوند.[5]
جمع‌آوری آمار و اطلاعات جمعیتی در مورد تعداد مهاجرین از منابع مختلف صورت می‌گیرد که عبارت‌اند از؛ سرشماری، دفاتر ثبت جمعیت، اطلاعات مربوط به ورود و خروج مهاجرین که از طریق مراجع مربوط به مهاجرت تهیه می‌شود و بررسی‌های پرسشنامه‌ای که برای سنجش جابه‌جایی‌های جمعیتی طراحی می‌شوند.[6]
اطلاعات در مورد مهاجرت داخلی معمولاً از سرشماری‌ها اخذ می‌شوند. ولی بسیاری از سرشماریی‌ها مقایسه مکان مبدأ افراد با مکان‌های سکونت جاری آنها را ممکن نمی‌سازند و فقط می‌توانند مهاجرت طول عمر (مقایسه محل‌های تولد با محل سکونت فعلی) را بسنجد و این نوع اطلاعات، جابه‌جایی‌های واسط را حذف می‌کنند. به‌خصوص آمار مهاجرت برگشتی (زمانی که فرد به خارج از محل سکونت خود مهاجرت کرده و بعداً به محل تولد خود برگشته است) را نمی‌توانند مورد ارزیابی قرار دهند.
سئوالات درباره محل سکونت در زمان آخرین سرشماری و محل سکونت در 5 یا 10سال قبل، امکان سنجش مهاجرت را تا حدودی میسر می‌سازد. ولی ارزیابی دقیق و معنادار از مهاجرت داخلی تنها به وسیله آمارهای سرشماری امکان‌پذیر نیست. از این‌رو برای مقایسه و بررسی‌های تطبیقی مهاجرت، لازم است نرخ مهاجرت را برای هر منطقه محاسبه نماییم.
بدون توجه به نوع داده‌های قابل دسترس در مورد مهاجرت، اهمیت آنها برای جمعیت‌های متفاوت، می‌تواند از طریق محاسبه میزان‌های مناسب ارزیابی شود. در ذیل به این شاخص‌ها اشاره می‌شود:
1. میزان خام مهاجرت؛ از طریق این شاخص، تعداد مهاجران واردشده (مهاجران به داخل) یا تعداد مهاجران خارج‌شده (مهاجران به خارج) با کل جمعیت مرتبط با آن مقایسه می‌شوند. [7]
2. میزان خالص مهاجرت یا موازنه مهاجرتی (Net Migration/ Migration Balance)؛ میزان خالص مهاجرت بر اساس تفاوت بین آن‌هایی که به یک جمعیت می‌پیوندند و آن‌هایی که آنها را ترک می‌کنند محاسبه می‌شود. به‌عبارت دیگر نرخ خالص مهاجرت جمعیت یک جامعه را میتوان از طریق خارج قسمت تفاضل نرخ‌های درون‌کوچی (Immigration) و برون‌کوچی (Emigration) بر جمعیت میانه سال در هر صد یا هزار نفر از جمعیت به دست آورد.
نرخ مهاجرت ممکن است مثبت باشد (اگر درون‌کوچی جمعیت بیشتر از برون‌کوچی آن باشد) و یا منفی (اگر درون‌کوچی کمتر از برون‌کوچی باشد) و در صورتی که تعداد مهاجرآمده‌ها با مهاجررفته‌ها برابر باشد نرخ مهاجرت مساوی صفر خواهد شد. [8]
3. میزان ناخالص مهاجرت/ میزان کل مهاجرت (Gross Migration)؛ این شاخص، شامل مقایسه کل مهاجران (واردشده‌ها و خارج‌شده‌ها) و جمعیتی که این مهاجرت‌ها برای آن صورت گرفته است، می‌باشد.[9]
4. میزان مهاجرت به کل جمعیت شهری
5. میزان مهاجرت به کل جمعیت روستایی[10]
6. کارایی مهاجرت
7. نسبت مهاجرت
8. میزان جابجایی مهاجرت[11]
توضیح علائم اختصاری عبارت است از؛
تعدادکل مهاجران= Ru+Rr.r+Ur+Uu.u
IR=نرخ درون‌کوچی یا مهاجرپذیری
ER= نرخ برون‌کوچی یا مهاجرفرستی
I=تعداد مهاجر آمده‌ها در یک سال
E=تعداد مهاجررفته‌ها در یک سال
=جمعیت میانه سال
Mg.g=میزان ناخالص مهاحرت
Mg.n=میزان خالص مهاجرت
Ru=متولدین نقاط شهری در نقاط روستایی
Rr.r=متولدین نقاط روستایی در جمعیت روستایی
Ur=متولدین نقاط روستایی در جمعیت شهری
Uu.u=متولدین نقاط شهری ساکن در شهرهای دیگر