جنگ، جنگ هسته اي، نظريه ي بازدارندگي، نظم نوين،جهاني، علوم سياسي
نویسنده : مرتضي اشرافي
برای جنگ تعارف مختلفی بیان شده است، اما آنچه در میان این تعارف مشترک است عبارت است از این‌که جنگ، هنر سازمان‌دادن و به‌کار گرفتن نیروهای مسلح برای انجام مقصود است.[1]
جنگ بر اساس معیارهای مختلف به چند قسم تقسیم می‌شود. به‌عنوان مثال بر اساس هدف، جنگ به جنگ‌های عادلانه و غیر عادلانه؛ بر مبنای مقیاس‌های جغرافیایی، به جنگ‌های محلی، منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و جهانی؛ با توجه به انضباط و تاکتیک، به جنگ‌های منظم و نامنظم؛ بر اساس سطح جغرافیایی، به جنگ‌های دریایی، هوایی و زمینی؛ بر اساس قلمرو، به جنگ‌های داخلی و خارجی تقسیم می‌شوند. همچنین جنگ‌ها بر مبنای نوع ابزار، به جنگ‌های هسته‌ای و غیر هسته‌ای قابل تقسیم است.[2]
تاریخچه‌ی جنگ هسته‌ای
سال‌های آغازین قرن بیست و یکم را می‌توان به تعبیر جیمز روزنا، سال‌هایی حساس در روابط بین‌الملل ارزیابی نمود،[3] چرا که تصویر واقعی از یک جنگ هسته‌ای هنوز برای مردم مردم جهان ترسیم نگردیده بود، اما تجربه‌ی بمباران هسته‌ای ژاپن و اثرات مخرب آن نشان داد که امکان وقوع جنگ هسته‌ای نیز به دور از واقعیت نیست،[4] جنگی که سلاح‌های به‌کار رفته در آن آن‌قدر مخرب هستند که آثار اجتماعی، انسانی و اقتصادی آن تا سالیان متمادی بر قربانیان آن باقی می‌ماند. شاید بمباران هسته‌ای ژاپن اولین و آخرین جنگی باشد که نام هسته‌ای را با خود دارد، اما اگر به‌عنوان نوعی بازدارندگی به این جنگ نگریسته شود، می‌توان روابط سیاسی پاکستان و هند، آمریکا و کره‌ی شمالی و قدرت‌های غربی و سایر موارد مشابه را در نظریه‌ی بازدارندگی در قالب جنگ هسته‌ای دنبال نمود، چرا که نمی‌توان به ظهور فیزیکی آن اشاره کرد، اما قدرت بازدارندگی آن‌را بارها در روابط فوق شاهد بوده‌ایم. [5]
انواع جنگ هسته‌ای
الف) جنگ عمومی: جنگ عمومی جنگی است که شامل حمله‌ی قدرت‌های بزرگ دنیا، علیه یک‌دیگر می‌شود. در چنین جنگی از سلاح‌های اتمی استفاده خواهد شد و در زمانی کوتاه، جنگ به اکثر کشورهای جهان گسترش می‌یابد و همه‌ی امکانات مادی و معنوی آنان درگیر جنگ خواهند شد. این احتمال وجود دارد که برتری سلاح‌های اتمی یکی از طرفین درگیری و یا مهارت در استفاده‌ی فوری از آن، باعث شود قبل از آن‌که جنگ عمومی (هسته‌ای) گسترش یابد، پایان پذیرد.[6]
ب) جنگ محدود: بازدارندگی، وقوع جنگ را به کلی منتفی نمی‌کند، به بیان دیگر، خطر جنگ همواره وجود دارد و در صورت بروز یک جنگ هسته‌ای، موجودیت کشور به کارگیرنده و درگیر جنگ هسته‌ای در معرض خطر جدی قرار می‌گیرد. بنابراین برای آماده بودن به منظور جنگ و پرهیز از انهدام کامل، جنگ محدود می‌تواند یک راه حل مناسب باشد.[7]
سناریوی جنگ هسته‌ای
با فروپاشی شوروی روند مسابقه‌ی تسلیحات هسته‌ای رو به کاهش گذاشته است؛ ولی جهان هم‌چنان بر لبه‌ی پرتگاه هسته‌ای قرار دارد، زیرا هم‌اکنون مقادیر زیادی از تسلیحات هسته‌ای وجود دارند که تضمینی در عدم به‌کارگیری آنها موجود نیست. بنابراین، هنوز ضرورت دارد که درباره‌ی جنگ هسته‌ای سخن گفته شود. به‌علاوه، اصرار آمریکا به افزایش قدرت اتمی‌اش و تلاش برای ممانعت از دست‌رسی دیگر کشورها به تسلیحات هسته‌ای، با توجه به این‌که در‌صدد است به‌عنوان یک قدرت برتر و هژمونی واحد جهانی مطرح شود، اهمیت پرداختن به جنگ هسته‌ای و ابعاد آن را دو‌چندان می‌کند.
راهی به سوی برچیده‌شدن تسلیحات هسته‌ای
برای جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای و ایجاد تعهدات بین‌المللی در میان دولت‌های دارنده‌ی این‌گونه سلاحها، نظام بین‌الملل دست به ایجاد یک سری معاهدات بین‌المللی زده است، در ادامه به برخی از این معاهدات اشاره می‌شود:
الف) معاهده‌ی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای:
معاهده‌ی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، که در سال 1970م لازم‌الاجرا گردید، تمام کشورهای جهان را از دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای باز می‌دارد و کشورهای متعاهد را که دارای سلاح هسته‌ای هستند (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و انگلستان) را وا‌می‌دارد تا برای انهدام سلاح‌های هسته‌ای خود اقدام کنند. البته کوبا و سه کشور هندوستان، پاکستان و اسرائیل از این قاعده مستثنا هستند، در سال 2000م تلاش‌های گسترده‌ای برای اجرایی کردن این معاهده در قالب یک پروتکل شکل گرفت، اما سنای آمریکا در همان سال در برنامه‌ی بازنگری وضعیت هسته‌ای آمریکا اشاره کرد که کاهش سلاح‌های استراتژیک عملیاتی قابل برگشت خواهد بود، نه برگشت‌ناپذیر. همچنین موافقت‌نامه‌ی ماه می 2002م آمریکا و روسیه در خصوص حفظ 2000 و 1700 کلاهک اتمی برای هر یک از طرفین، نقض تعهدات مندرج در ان‌پی‌تی می‌باشد.[8]
ب) معاهده‌ی منع جامع آزمایشات اتمی:
معاهده‌ی منع جامع آزمایشات اتمی (CTBT) پس از چهار دهه تلاش در سال 1996م تکمیل گردید. این معاهده هرگونه آزمایش اتمی با هر هدفی، حتی غیر نظامی را ممنوع ساخته است. با وجود امضاء آن معاهده توسط آمریکا در اکتبر 1999م، کنگره‌ی آمریکا، از پذیرش آن خودداری کرد. [9]
ج) معاهده‌ی موشک‌های ضد بالستیک:
معاهده‌ی موشک‌های ضد بالستیک توسط آمریکا و شوروی به‌وجود آمد. این معاهده در میان توافقات دو ابرقدرت، جایگاه ویژه‌ای دارد؛ زیرا ایجاد هرگونه طرح دفاعی ضد بالستیک، به منزله‌ی ایجاد مزیت ضربه‌ی اول تلقی می‌شود، به‌طوری‌که کشوری که به چنین قابلیتی دست یابد، دیگر نگران پاسخ طرف مقابل به حمله‌ی هسته‌ای خود نیست. دولت بوش پسر به حفظ این معاهده اصلا تمایلی نشان نداد و در دسامبر 2001 روسیه را از قصد خود برای خروج از معاهده مطلع کرد و برای این اقدام خود به ماده‌ای از این معاهده ـ که به کشورهای عضو در صورت تهدید منافع عالی خود در اثر وقوع حوادث فوق‌العاده اجازه خروج از معاهده را می‌دهد ـ استناد کرد.[10]
کشور های دارای سلاح هسته‌ای
هم‌اکنون بسیاری از کشورهای جهان داری سلاح هسته‌ای هستند که در میان آنها آمریکا ، روسیه و چین دارای بیشترین سلاح هسته‌ای می‌باشند، در ادامه‌ی مطالب به بیان آمار تقریبی سلاح‌های هسته‌ای کشورهای دارنده‌ی آن می‌پردازیم:
آمریکا
این کشور حداقل ده‌هزار سلاح هسته‌اى دارد اما تصمیم دارد تا سال ۲۰۱۲ این تعداد را به نصف کاهش دهد. دولت آمریکا در نظر دارد در مورد طرح‌هاى سلاح‌هاى هسته‌اى پیشرفته‌تر پژوهش‌هایى انجام دهد، هر‌چند که چنین سلاح‌هایى هم‌اکنون تولید نمى‌شود. آمریکا پیمان جامع منع آزمایش سلاح‌هاى هسته‌اى (CTBT) را امضا کرده‌است، اما به مرحله‌ی اجرا درنیاورده است.[11]
روسیه
این کشور بیش از ۱۶هزار سلاح هسته‌اى کامل دارد. اتحاد شوروى سابق بین ۱۹۴۹ و ۱۹۹۰، ۷۱۵ بار سلاح‌هاى هسته‌اى را آزمایش کرد. روسیه مجتمع‌هاى هسته‌اى عظیمى دارد که از جمله‌ی آنها مى‌توان به ده شهرک سرى هسته‌اى سابق اشاره کرد که داراى صدها تن از مواد هسته‌اى است که در شرایط امنیتى ناکافى نگهدارى مى‌شود. این کشور پیمان جامع منع آزمایش سلاح‌هاى هسته‌اى (CTBT) را امضا کرده و به مرحله‌ی اجرا گذاشته است.[12]
چین
این کشور ۴۰۰ سلاح هسته‌اى و انواع مختلفى از سکوهاى پرتاب دارد و به‌طور آهسته اما استوار، تلاش‌هایى را براى نوسازى این سلاحها انجام مى‌دهد. این کشور بین سال‌هاى ۱۹۶۴م و ۱۹۹۶م، ۴۵ بار آزمایش سلاح هسته‌اى انجام داد. چین پیمان جامع منع آزمایش سلاح‌هاى هسته‌اى (CTBT) را امضا کرد، اما هنوز اجرا نکرده است.[13]
فرانسه
این کشور حدود ۳۵۰ سلاح هسته‌اى را روى ۸۴ هواپیماى حامل سلاح هسته‌اى و چهار زیردریایى نصب کرده است. فرانسه بین سال‌هاى ۱۹۶۰م تا ۱۹۹۶م، ۲۱۰ بار سلاح هسته‌اى را آزمایش کرده‌است. این کشور بین ۱۹۶۰م تا ۱۹۹۲م حدود ۱۱۱۰ سلاح هسته‌اى تولید کرد. فرانسه پیمان جامع منع آزمایش سلاح‌هاى هسته‌اى (CTBT) را امضا کرده و به اجرا گذاشته است.[14]
انگلستان
هم‌اکنون این کشور چهار زیردریایى حامل موشک بالستیک مجهز به سلاح هسته‌اى دارد. هر کدام از این زیردریایى‌ها را مى‌توان با ۱۶ موشک و در مجموع به ۴۸ سلاح هسته‌اى مجهز کرد. این کشور بین سال‌هاى ۱۹۵۲م و ۱۹۹۲م حدود ۸۳۴ سلاح هسته‌اى تولید کرد. انگلستان تاکنون ۴۴ بار سلاح‌هاى هسته‌اى را امتحان کرده است که اولین آنها در ۳۰ اکتبر ۱۹۵۲م و آخرین آنها در ۲۶ نوامبر ۱۹۹۱م بوده است. این کشور پیمان جامع منع آزمایش سلاح‌هاى هسته‌اى (CTBT) را امضا و اجرا کرده است.[15]
اسرائیل
گمان مى‌رود این کشور مقدار کافى مواد هسته‌اى براى تولید ۱۰۰ تا ۱۷۰ سلاح هسته‌اى را در اختیار داشته باشد. اسرائیل تاکنون به داشتن سلاح هسته‌اى اقرار نکرده است اما هیچ شک و شبهه‌اى وجود ندارد که این کشور داراى سلاح هسته‌اى است. احتمالا اسرائیل در مجموع ۵۳۰ تا ۶۸۴ کیلوگرم پلوتونیوم قابل استفاده در سلاح هسته‌اى را از زمان آغاز به‌کار رآکتور تحقیقاتى دیمونا در سال ۱۹۶۴ تولید کرده است.[16]
هند
این کشور امکان انتقال و توزیع تعداد کمى از سلاح‌هاى هسته‌اى را در چند روز یا چند هفته دارد و به نظر مى‌رسد هواپیماهاى جنگنده‌ی بمب افکن آن محتمل‌ترین وسیله‌ی حمل این سلاحها باشند. هند احتمالا آن قدر پلوتونیوم قابل استفاده در سلاح هسته‌اى دارد که بتواند با آنها ۷۵ تا ۱۱۰ سلاح تهیه کند، با این همه از تعداد واقعى سلاح‌هاى تولیدشده در این کشور اطلاعاتى در دست نیست. این کشور در سال ۱۹۷۴م یک سلاح هسته‌اى را آزمایش کرد و پنج آزمایش دیگر را در مه ۱۹۹۸م انجام داد. هند عضو پیمان عدم گسترش سلاح هسته‌اى (NPT) نیست و پیمان جامع منع آزمایش سلاح‌هاى هسته‌اى (CTBT) را نیز امضا نکرده است.[17]
پاکستان
این کشور از امکانات لازم براى حمل و توزیع تعداد کمى سلاح هسته‌اى در چند روز یا چند هفته برخوردار است. پاکستان مى‌تواند ۵۰ تا ۱۱۰ سلاح هسته‌اى بسازد. طبق گزارش‌هاى رسیده، سلاح‌هاى هسته‌اى این کشور در بخش‌هاى مختلف نگهدارى مى‌شود و بخش مرکزى شکافت‌پذیر این بمب‌ها، جدا از سایر مواد منفجره‌ی غیرهسته‌اى نگهدارى مى‌شود. پاکستان هم مثل هند، از امضاى NPT خوددارى کرده است. با این همه، این کشورCTBT را امضا کرده است، اما از اجراى آن خوددارى مى‌کند.[18]
کره‌ی شمالى
این کشور برنامه‌ی پیشرفته‌اى براى تولید سلاح‌هاى هسته‌اى دارد و به احتمال زیاد پیش از این توانسته‌است مقدار کافى پلوتونیوم را براى ساخت ۹ سلاح هسته‌اى تولید کند. معلوم نیست که کره‌ی شمالى چه تعداد از این سلاحها را ساخته است. سازمان‌هاى جاسوسى آمریکا مى‌گویند: این کشور در اواسط دهه‌‌ی ۱۹۹۰ یک یا احتمالا دو سلاح هسته‌اى تولید کرده است.[19]
جمع‌بندی
امروزه با وجود همه‌ی تلاش‌های جهانی برای حفظ امنیت سلاح‌های هسته‌ای، فرآورده‌های نفتی و زباله‌های هسته‌ای، شاهدیم که هم‌چنان ایالات متحده، دولت‌های دیگر را با سلاح‌های هسته‌ای خود تهدید می‌کند و از عدم توازن در قدرت جهانی، سخن به میان می‌آورد. کشورهای برخوردار از سلاح‌های هسته‌ای، کشورهای فاقد سلاح‌های هسته‌ای و تمام کشورهایی که خارج از چارچوب کنونی و رژیم عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای قرار دارند باید از حق داشتن یک کرسی در چارچوب نوین برخوردار باشند. بایستی به نگرانی‌های امنیتی تمام طرف‌ها و تمامی اعضا توجه کرد. همچنین گام‌های تکنیکی و سیاسی مورد نیاز در راستای محدود نمودن تسلیحات هسته‌ای، سال‌هاست که تعیین گردیده است. اول این‌که ایالات متحده باید در سیاست‌های مربوط به حملات پیش‌گیرانه‌ی هسته‌ای خود تجدیدنظر نماید. خودداری از اختصاص بودجه‌های جدید در جهت ساخت و توسعه‌ی سلاح‌های هسته‌ای جدید، گام بعدی به‌شمار می‌رود. سایر گام‌های ضروری نیز شامل خلع سلاح هسته‌ای، توقف تولید هرگونه سلاح هسته‌ای و اتمی و در نهایت، نابود‌کردن کلیه تسلیحات موجود می‌باشد. البته شورای امنیت سازمان ملل هم باید گام‌های مؤثری را برای اجرای معاهدات بین‌المللی موجود بردارد.