در همه ادیان به ظهور مصلح جهانى بشارت داده شدهاست و این مصلح جهانى است که وارث همه علوم و معجزات انبیاء گذشته مىباشد و عدل و داد را برقرار مینماید و زمین را از لوث ستمکاران و خیانتکاران پاک مىکند.[1]امام زمان(عج) که همان مصلح موعود است همه معجزات پیامبران را خواهد داشت؛ بنابراین زنده شدن مردگان نیز از معجزات زمان ظهور آن حضرت خواهد بود. با در نظر گرفتن این امور و اثبات آن در این مقاله نظر منکرین رجعت (اهل سنت) باطل خواهد شد.
معنی رجعت
الفاظ مختلفى براى این اصل اعتقادى در قرآن مجید و روایات اسلامى به کار رفتهاست، مانند: رجعت، کره، رد، حشر، که همه در معناى بازگشت مشترکند[2]اما لفظ رجعت مشهورتر است. رجعت مصدر مره به معنی یکبار بازگشت است، چنانچه در لسانالعرب آمدهاست: رجعت مصدر مره از ماده رجوع است.[3]فیومی میگوید: رجعة به فتح عین به معنی رجوع نمودن است و کسی که قائل به رجعت است ایمان به بازگشت به دنیا دارد.[4]
در معارف دینی رجعت به معناى زنده شدن بعضى انسانهای نیکوکار و بدکار خاص، در زمان ظهور امامزمان(عج) است که از روایات و بعضى آیات استفاده مىشود و لزوما یک مرتبه بودن رجعت که از معنی لغوی آن استفاده میشود در این اعتقاد شرط نشدهاست.
سیدمرتضی در این باره میگوید: شیعه امامیه بر آن است که خداوند در زمان ظهور حضرتمهدى(عج)، گروهى از مومنان را بر مىانگیزد تا از ظهور دولت حق بهره برده و به ثواب نصرت و یارى آن حضرت نائل گردند و نیز گروهى از دشمنان را برگردانده تا از آنان انتقام گرفتهشود و مومنان از آن و ظهور دولت حق و برتری اهل حق خشنود شوند.[5]
رجعت در باور شیعه
اعتقاد به رجعت از باورهای ضروری و تردید ناپذیر شیعه است[6]که بر آیات قرآن و احادیث معصومین(ع) استوار میباشد.
مأمون به حضرت علی بن موسیالرضا(ع) عرض کرد یا اباالحسن درباره رجعت چه مىفرمایید؟ حضرت فرمود: رجعت حق است و در امتهاى پیشین بوده است. قرآن هم از آن سخن گفته و پیامبر(ص) نیز فرمود: پس مىآید براى این امت هر آنچه براى امتهاى گذشته پیش آمد، بدون کم و زیاد و فرمود هنگامى که مهدی(عج) از فرزندان من ظهور نماید، عیسى از آسمان پایین آمده پشت سر آن حضرت نماز مىگذارد. مأمون عرض کرد سرانجام چه مىشود؟ فرمود: حق به اهل خودش بر مىگردد.[7]
علامه مجلسی در بحارالانوار به بیش از صد و شصت آیه و روایت در باب رجعت اشاره میکند و میگوید: براى کسانى که به گفتار ائمهاطهار(ع) ایمان دارند، جاى شک و تردید باقى نمىماند که مساله رجعت، حق است. زیرا روایات وارده در این باب از ائمهاطهار(ع) در حد تواتر است و نزدیک به دویست روایت وارد شدهاست که در این امر صراحت دارند و این روایات را بیش چهل تن از بزرگان علماء و محدثین عالیقدر در بیش از پنجاه کتاب معتبر روایت کردهاند. آنگاه یک به یک نام این بزرگان را برمىشمرد مانند: صدوق، کلینى، طوسى، علم الهدى، نجاشى، کشى، عیاشى، قمى، مفید، کراجکى، نعمانى، صفار، ابنقولویه، ابنطاووس، طبرسى، ابنشهرآشوب و راوندى،... سپس از کتابهایى که در خصوص مسأله رجعت نگاشتهشده یاد مىکند.[8]
سیدمرتضی میگوید: ملاک در اثبات رجعت اتفاق علماء امامیه است بر اینکه خداوند تعالی برخی از اولیاء و دشمنان را در هنگام قیام امامزمان(عج) زنده میکند.[9]امامرضا(ع) یکی از عقاید مهم و موثر در ایمان را اعتقاد به رجعت بیان میکنند و آن را در راستای اعتقاد به توحید و نبوت و امامت و معراج و سوأل قبر و.....قرار میدهند.[10]امامباقر(ع) و امامصادق(ع) در تفسیر ایام الله[11]فرموند: ایام الله روز قیام مهدى موعود و روز رجعت و روز قیامت است.[12]بطور کلی فرهنگ مذهب حقه شیعه به گونهایست که امید به رجعت را در دل شیعیان زنده نگه میدارد که در بسیارى از زیارات و ادعیه وارد شده است، از جمله زیارت جامعه و زیارت وارث و اربعین و آل یاسین و رجبیه و وداع و عهد و.....[13]
نکته : شیعه در عین اعتقاد به رجعت، منکران رجعت را کافر نمىشمرد؛ چرا که رجعت از ضروریات مذهب شیعه است، نه از ضروریات اسلام و همانطور که از روایات برمیآید ایمان به رجعت از شرائط ایمان کامل و اسلام حقیقی است و منکران رجعت ایمانشان نقص خواهد داشت.[14]
فلسفه وقوع رجعت
مهمترین سؤالى که در برابر این عقیده مطرح مىشود این است که هدف از رجعت قبل از رستاخیز عمومى انسانها در قیامت چیست؟ با توجه به اینکه رجعت جنبه همگانى ندارد، بلکه مختص به رهبران اصلی هدایت و کفر و پیروان خاص ایشان در بحبوحه سرنوشت سازترین زمانها یعنی آخرالزمان صورت میگیرد، دلیل وقوع رجعت را اینگونه میتوان تصور نمود:
1. رهبری جهانی و مدیریت بینقص دینی که باید با وجود برترین انسانها اداره شود.
2. مظلومیت معصومین(ع) و مومنان حقیقی به حدی بوده است که باید برای دفاع از آن به این دنیا باز گردند.
3.تحقق وعده الهی در پیروزی نهائی مستضعفین.
4. توفیق خداوند به مومنان حقیقی برای برپائی حکومت عدل جهانی.
5. کفر و عناد دشمنان اصلی و پایهگزاران موثر در انحراف بشریت به حدی است که باید به جهانیان معرفی شده و مجازات شوند.
6. نشان دادن بطلان و هدررفتن تمام فعالیتهای مشرکانه و منافقانه به سران آن.
7. اثبات قیامت و امکان آن برای مردم آخرالزمان.
8. اعجاز مهم الهی برای اتمام حجت با مردم آخرالزمان.
9. انتقام از ظالمین خاصی چون ابوبکر و عمر و عایشه و حفصه و یزید و اصحابش و چشیدن عذاب دنیائی قبل از عذاب آخرت. [15]
خاص بودن رجعت
بطورکلی رجعت کنندگان به دو دسته تقسیم میشوند:[16]
1.انسانهائی که نهایت ایمان را درک نمودهاند بطوریکه لیاقت حضور در دولت حق و جهانی را دارند. این عده یا در حکومت جهانی منجی بشریت به عزت دنیایی نیز میرسند و یا اینکه در جهت استقرار حکومت جهانی حق به فوز شهادت نائل میشوند.
2.کفار و دشمنانی که گناهان و صدمات بیشماری را به اهل ایمان وارد کردهاند و در کفر و نفاق به نهایت خود رسیده باشند. این عده مجازات و حدود الهی را بعد از قیام جهانی منجی و قبل از عذاب قیامت دریافت میکنند.
خداوند در سوره سجده میفرماید:به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت)میچشانیم،شاید بازگردند.[17]امام صادق(ع) درمورد این آیه فرمود: عذاب نزدیک عذاب در رجعت است و عذاب اکبر عذاب روز قیامت است.[18]
تکرار رجعت
از روایاتی که در زمینه رجعت وارد شدهاست به دو صورت میتوان در زمینه تکرار و عدم تکرار رجعت برداشت نمود. برای برخی رجعت یکبار اتفاق میافتد اما تکرار رجعت برای عدهای نیز ثابت شدهاست. امیرالمومنین علی(ع) رجعتهای مختلف و متعددی خواهد داشت همانطور که فرمودند: انا صاحب الرجعات و الکرات.[19]
همچنین از دشمنان اهلبیت(ع) ابوبکر و عمر نیز به کرات زنده میشوند و با عذاب کشته خواهند شد.[20]
ادله رجعت
ادله مختلفی را میتوان برای رجعت بیان نمود:
1.آیاتی که به صراحت دلالت بر رجعت دارد[21]
الف.روزى خواهد آمد که از هر گروهى دستهاى را بر مىانگیزیم، از کسانى که آیات ما را مورد تکذیب قرار مىدهند.[22]
این آیه صراحت دارد که دسته هایى از ستمکاران برانگیخته مىشوند، نه همه آنها، و منظور از آن برانگیخته شدن در روز قیامت نیست؛ زیرا حشر قیامت، رستاخیزى همگانى است.[23]امامباقر(ع) فرمودند: اهل عراق (پیروان ابوحنیفه و بنی امیه) که منکر رجعت هستند مگر این آیه را نخواندهاند: و روزی که از هر امتی گروهی را محشور کنیم (ازکسانی که آیات ما را تکذیب میکردند)
ب.بارالها، دو بار ما را میراندی و دوبار زنده کردی[24]تصریح بر رجعت دارد، زیرا از دو مرگ و دو زنده شدن خبر مىدهد. میراندن نخست، پس از حیات نخست و میراندن دوم، پس از حیات در رجعت است.[25]
2.روایات مختلفی که در مورد رجعت میتوان استدلال نمود
تکرار سنتهای پیشینیان
رسولخدا(ص) کلامی به این مضمون فرمودند: به آن خدایی که جانم به دست اوست، شما مسلمانان با هر سنتی که در امتهای گذشته جریان داشته رو به رو خواهید شد و آن چه در آن امتها جریان یافته مو به مو در این امت جریان خواهد یافت به طوری که نه شما از آن سنتها منحرف میشوید و نه آن سنتها که در بنیاسرائیل بود شما را نادیده میگیرد.[26]این روایت دلالت میکند که آنچه در امتهای گذشته رخ داده در این امت نیز رخ خواهد داد و یکی از آن وقایع مساله رجعت و زنده شدن مردگانی است که اتفاق افتاده و باید در این امت نیز اتفاق بیفتد.
2.رجعت امام برای تجهیز و غسل امام
رجعت امامحسین(ع) در روزگار ظهور، مبتنی بر یکی دیگر از اصول مسلم و قطعی نزد شیعه است به این بیان که امام را امام غسل میدهد و بر او نماز میخواند. بنابراین باید یکی از امامان رجعت نموده مراسم تغسیل و نماز و خاکسپاری امامعصر (عج) را بر عهده بگیرد که طبق روایات رسیده امامحسین(ع) این مهم را انجام میدهند. در تفسیر عیاشی ذیل آیه شریفه ثم رددنا لکم الکره علیه، از امامصادق(ع) نقل شدهاست که: مقصود از زنده شدن دوباره امامحسین(ع) و هفتاد نفر از اصحابش در عصر امامزمان(ع) است، در حالی که کلاهخودهای طلایی بر سر دارند و به مردم رجعت و زنده شدن دوباره حضرت حسین(ع) را اطلاع میدهند تا مومنان به شک و شبهه نیفتند و این در حالی است که حضرت مهدی(ع) در میان مردم است. هنگامی که همه مومنان، امامحسین(ع) را شناختند و تأیید کردند که او حسین(ع) است، رحلت حضرت مهدی(ع) فرا خواهد رسید. آنگاه امامحسین(ع) وی را غسل و کفن و حنوط میکند.[27]
3.باقی بودن حجج الهی تا قیامت
از اعتقادات شیعه این است که حجت خداوند در زمین باقی میماند تا قیامت شود و از سوئی میدانیم که امامزمان(عج) وفات میکنند. در نتیجه ائمهاطهار(ع) به دنیا باز خواهند گشت و تا قیامت حکومت میکنند تا سلسله حجج الهی قطع نشود.[28]
رجعت کنندگان
در برخی روایات بطور مشخص نام افرادی که رجعت میکنند ذکر شدهاست، از پیامبران، حضرت اسماعیل بن حزقیل و دانیال و یوشع و عیسی و خضر و حضرت رسولاکرم(ص) و نیز ائمهاطهار(ع) و جمعی از اصحاب چون سلمان، مقداد، جابربن عبدالله انصاری، مالکاشتر، مفضل بن عمر و حمران بن اعین و میسر بن عبدالعزیز و نیز اصحاب کهف و .... ذکر شدهاند.[29]امامصادق(ع) میفرماید: نخستین کسی که زمین برای او شکافته میشود و روی زمین باز میگردد، حسین بن علی(ع) است و به قدری حکومت میکند که از کثرت سن ابروهایش روی دیدگانش میریزد.[30]
مناظرهای شیرین
حکایتى از مومنالطاق، از اصحاب حقیقی امام صادق(ع) نقل شدهاست که یکى از مخالفین (ابوحنیفه رئیس فرقه حنفی) به وى گفت: آیا به رجعت عقیده مندى. گفت: آرى. ابوحنیفه به او گفت: پانصد دینار به من وام ده و در بازگشت (رجعت)، آن را پس بگیر. مومنالطاق گفت: ضامنى بیاور تا ضمانت کند تو در آن زمان (رجعت) به صورت یک انسان بازگشت میکنى، تا بتوانم وام خود را از تو بستانم؛ شاید به صورت بوزینه بازگشت کنى. [31]
شبهه
بعضى گفتهاند: رجعت با یکی از آیات سازگار نیست، زیرا طبق این آیه مشرکان تقاضاى بازگـشت به جهان مىکنند تا شاید عمل صالح انجام دهند اما به آنها پاسخ منفى داده مىشود و گفته مىشود: هرگز این مطلبی است که خودتان میگویید.[32]
جواب
پـاسخ آن با توجه به اینکه این آیه از لسان عموم مشرکین است در حالی که رجعت مخصوص افراد خاص است روشن مىگردد.
ثانیا: این آیه زبان حال مشرکین و کفار در هنگام مرگ است؛ در حالی که رجعت پس از مرگ و به فرمان خداوند است نه در حال احتضار و به درخواست مشرکین.