دانشنامه پژوهه بزرگترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی

عقائد معتزله و نقد آن (اعجاز قرآن)

No image
عقائد معتزله و نقد آن (اعجاز قرآن)

نویسنده : سيد حسين ميرنور الهي

كلمات كليدي : معتزله، عقل گرائي، عدليه، قدريه، اصحاب العدل

یکی از مسائل در علوم قرآنی بحث از اعجاز قرآن کریم است. برای قرآن صورتهای مختلفی از اعجاز متصور است که در لفظ و معنی قرآن محقق شده است. آیاتی که بشر را از آوردن قرآن عاجز می­داند، دلیلی محکم بر اعجاز الفاظ و معانی قرآن در تمام دوران است. با وجود اینکه معتزله با روش عقلی نسبت به معارف به بحث می­پرداختند، در این زمینه نتوانستند توجیه منطقی ارائه دهند و این بحث شاهدی است بر اینکه عقلی که در معتزله ملاک امور واقع شده است عقل ظنی و وهمی است نه عقل قطعی. در این نوشتار به کلمات معتزله و رد آن عقاید در مورد اعجاز قرآن اشاره می­شود.

اعجاز در لغت و اصطلاح

معنای عجز ضد توانستن است و اینکه کسی بگوید فلانی را به عجز کشاندم یعنی او را ناتوان کردم و مَعْجِزَةُ و مَعْجَزَة به معنی ناتوانی و عدم قدرت است و مُعْجِزَةُ لفظ مفرد از معجزات انبیاء(ص) است.[1]

در اصطلاح به کاری گفته می­شود که مدعی منصب الهیه (نبوت) برای صدق ادعایش می­آورد، درحالی که دیگران از انجام آن عاجز هستند.[2]

اعجاز قرآن با تحدی

خداوند در قرآن کریم برای نشان دادن اعجاز قرآن، به صراحت انس و جن را از آوردن کلماتی همانند قرآن که به زبان عرب و قواعد و اسلوب آن است، عاجز می­شمرد و این خود دلیلی بر اعجاز قرآن و صدق ادعای رسالت پیامبر اکرم(ص) است. دعوت قرآن به تحدی(مبارز طلبی) و اعلام عجز همگان، خود اعجازی جاویدان از خداوند است که به مراتب مختلف بیان شده است. آنجا که می­فرماید: بگو (ای پیامبر) اگر انس و جن متفق شوند تا کتابی مانند این قرآن بیاورند هرگز نتوانند اگر چه همه پشتیبان یکدیگر باشند.[3]در این آیه شریفه به وضوح، قدرت تمام انسانها و نیز جنیان بر تألیف کتابی چون قرآن نفی شده است. همچنین از آیات دیگر تحدی[4]نیز به این صورت می­توان نتیجه گرفت که انس و جن از آوردن ده سوره و یا یک سوره و یا یک سخن همانند قرآن عاجز هستند.[5]

نتیجه این آیات این است که جن و انس و دیگر مخلوقات قدرت و توان معارضه با قرآن را ندارند.[6]زیرا قرآن کلام خداوند است نه کلام مخلوقات. و این کلام به حقیقت لفظ و معنا و تالیفش معجزه است.

صورتهای مختلف اعجاز قرآن

با صرف نظر از تحدی (مبارز طلبی) که خود اعجازی از قرآن کریم است به برخی صورتهای مختلف اعجاز در قرآن اشاره می­کنیم که بشر از آوردن آنها نیز عاجز است:[7]

1.نظم و فصاحت و بلاغت در حد کمال

2.اخبار از غیب و آینده

3.بیان اسرار خلقت و علوم کشف نشده

4.بیان معارف و قوانین بدون نقص

5.عدم اختلاف در قرآن

و ........

نظر اشاعره

اشاعره معتقدند که کلام الله مخلوق نیست به همین دلیل هیچ کس نمی­تواند همانند آن بیاورد. بطلان این نظر و تبعات آن بر اهل توحید پوشیده نیست.

نظر معتزله

معتزله اقوال مختلفی را در زمینه اعجاز قرآن ارائه داده­اند که در این نوشتار به نظریه بحث برانگیز أبوإسحق ابراهیم بن سیار، معروف به نظام معتزلی و پیروان معتزلی­اش [8] همانند أبوإسحاق النصیبی و عبّاد بن سلیمان الصیمری و هشام بن عمرو الفوطی و فخر رازی... که از بزرگان مکتب معتزلی می­باشند اشاره می­کنیم.[9]در واقع این نظریه معتزلیان می­باشد[10]که بعد از رد و تضعیف آن در مجامع علمی برخی دیگر از معتزلیان را برآن واداشت تا نظر دیگری در این زمینه ارائه دهند زیرا نظریه صرفه از نظر عقل و نقل مشکل دارد. به این ترتیب می­توان نظریه نظام را نظر پیشگامان معتزله قلمداد نمود. [11]

گفتمان معتزله در اعجاز قرآن

معتزله با عقلی دانستن روش تحقیق در معارف و افراط در این روش به تحلیل اعجاز قرآن پرداخته و نظری بر خلاف آیات و روایات و ادله ابراز داشته است. بسیاری از معتزله بر این باورند که مردم عاجز از آوردن قرآن نیستند؛ بلکه مانعی از سوی خداوند باعث می­شود که مردم همانند قرآن نیاورند و اگر آن مانع نباشد قادر بر آوردن همانند قرآن هستند.[12]معتزله از این نظریه به صرفه (مردم عجز ذاتی نسبت به ساختن کلماتی چون قرآن ندارند بلکه عجز عرضی دارند که همان مانع خداوند است) یاد می­کنند. علاوه بر این، نظام و اکثر معتزله وجود اعجاز در نظم و فصاحت قرآن را رد نموده و این در حالی است که دانشمندان شیعه و سنی به وجود اعجاز در نظم و فصاحت قرآن اعتراف می­کنند.[13]

تضعیف نظریه صرفه

عالمان شیعه معتقدند که: اتصاف قرآن به اینکه مردم را از آوردن هما نندش عاجز می­کنند به دلیل خصوصیتی است که در خود قرآن است. پس نظر نظام که قائل است به اینکه خداوند مردم را از آوردن همانند قرآن منع می­کند با اینکه قدرت بر انجام آن را دارند باطل است؛ زیرا بر خلاف آیات است و فهم ارتکازی مردم نیز عجز را از آوردن قرآن تأیید می­کند نه صرفه را. پس نظریه صرفه از اصل و ریشه باطل است.[14]

عبدالقاهر بغدادی از نویسندگان اهل سنت معتقد است که انگیزه نظام از ابراز این عقاید، انکار معجزه پیامبراکرم(ص) و نبوت ایشان است.[15]

همچنین دیگران از اهل سنت به صراحت، اعجاز قرآن از طریق صرفه را رد می­کنند.[16]

واقعیت نظریه صرفه و اشکالات آن

در این نظریه ساحت قدسی از کلام الله برداشته شده؛ زیرا این افراد معتقدند که چون کلام عرب و اسلوب و قواعد آن در قرآن رعایت شده در نتیجه هر کسی که با این زبان آشنائی داشته باشد قدرت دارد که همانند آن کلمات را بیاورد.

با این بیان واضح می­شود که معتزله واقعیت تحدی) مبارز طلبی) قرآن را درک نکرده­اند. زیرا خداوند حتی با ترکیب و اسلوب بیان عربی، جن و انس را به آوردن کلماتی چون قرآن دعوت می­کند و با این حال عجز ذاتی بشر اعم از عرب و عجم و جن و انس را بیان می­کند. همچنین طبق نظر صرفه، تحدی واقعی نخواهد بود، همچنانکه قرآن اعجاز آور نمی­شود بلکه منع خداوند اعجاز کننده است. ازسوئی دیگر تمام افرادی که در طول تاریخ به معارضه با قرآن پرداخته اند به عجز ذاتی معترفند و هیچ کس حتی دشمنان معتقد نیستند که خداوند مانع از ابراز قدرت ایشان شده است.[17]

یکی دیگر از اشکالات نظریه صرفه این است که قبل از اسلام بلکه قبل از نزول قرآن که موضوع صرفه منتفی است، مردم باید بتوانند همانند قرآن را بیاورند زیرا ذاتا قدرت بر انجام آن را دارند و خداوند هم نباید مانع شود زیرا همانطور که بیان شد نظریه صرفه بعد از نزول قرآن و آیات تحدی معقول است و در این موقعیت است که خداوند مانع می­شود نه قبل از آن.[18]

احتمال دارد که احمد بن یحیی معروف به ابن رواندی معتزلی تحت تأثیر این نظربه به معارضه با قرآن اقدام نموده و به نظر قاصر خود کلماتی همانند آیات قرآن بیان می­کند که موجبات استهزاء در جوامع علمی و غیر علمی را برای خود رقم می­زند.[19]

نظریه صرفه بر خلاف اصل معتزلی

یکی از اصول مهم در مکتب معتزله اصل تفویض است[20]که بنابراین اصل، معتزله معتقد است که اراده انسانها در افعال اختیاری خود مستقل است و خداوند توانائی تاثیر و اعمال اراده برای رد آن را ندارد. در حالی که نظریه صرفه این اصل مهم معتزلی را نقض می­کند؛ چرا که خداوند اراده­اش بر اراده تمام کسانی که اختیار و قدرت بر آوردن کلماتی همانند قرآن را دارند غالب است و اراده همه را در این موضوع تغییر داده و به عجز می­کشاند. در نتیجه نظریه صرفه علاوه بر اینکه موجب بطلان اصل تفویض است، باعث جبرگرائی و بطلان اراده انسان در این مورد می­شود. و این نتایج برخلاف اصول معتزلی است.

مقاله

جایگاه در درختواره عقائد فرق

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

Powered by TayaCMS