كلمات كليدي : معجزه، اعجاز، قانون عليّت
نویسنده : محسن فتاحي اردكاني
معجزه در لغت از ریشه عجز به معنای ضعف و ناتوانی و در اصطلاح به معنای امر خارق‌العاده‌ای است که به دنبال ادّعای نبوت صورت می‌گیرد و همراه با دعوت به تحدّی و مبارزه‌طلبی می‌باشد و دیگران قادر به انجام دادن آن کار نیستند.
راه اثبات راستگویی مدّعی نبوت
در حقیقت معجزه یکی از راههای تشخیص مدّعی نبوت در ادّعای خود است. پیامبران که برای هدایت جامعه آمده و مردم را باید به سوی خدا دعوت کنند می‌باید برای اثبات ادعای خویش معجزه بیاورند تا امتیاز آنان برای همه روشن و واضح گردد و گرنه عموم مردم نمی‌توانند به پیامبری آنان اطمینان داشته باشند و لزومی ندارد که مطابق خواسته یکایک افراد جامعه معجزه بیاورند زیرا منظور از اعجاز گواهی رسالت است و این با هر معجزه‌ای انجام می‌گیرد علاوه بر اینکه شاید مردم چیزی را بخواهند که یا انجام آن به مصلحت نیست و یا اساساً محال است.
رابطه معجزه با قانون علیّت
معجزه قانون علیت را نقض نمی‌کند و خارق عقل نیست به این معنی که برخی از امور خارق عقل می‌باشند و عقل نمی‌تواند آن امور را درک کند، مانند اینکه یک معلولی بدون هیچ علت و سببی به وجود بیاید، بلکه معجزه امر خارق‌العاده‌ای است که فقط از مجرای طبیعی صورت نگرفته و مخالف قواعد مادی و متعارف می‌باشد و علل عادی و متعارف و شایع را که بشر با آن همیشه مواجه بوده است را نفی می‌کند و هیچ دور از ذهن نیست که برای معجزه علت دیگری باشد که بشر آن را تاکنون نشناخته باشد. بنابراین معجزه کاری است خارق عادت نه خلاف قانون علیّت و از تمام علوم غریبه ممتاز است زیرا راه فکری ندارد از این رهگذر قابل تعلیم و تعلّم نیست بلکه تابع قداست روح و ارادۀ نیرومند صاحب اعجاز است همان‌طوری که بدن در اختیار روح مجرد است قلمرو اعجاز در تحت ارادۀ صاحب معجزه می‌باشد. علامه طباطبایی در این رابطه می‌فرماید؛ جمله آخر آیه:
«وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا» (طلاق/3)
«هر کس خدا ترس شود خدا راه را بر او می‌گشاید و از آنجایی که گمان نبرد به او روزی عطا کند و هر کس بر خدا توکل کند خداوند او را کفایت می‌کند همانا خداوند رساننده امرش همت و بر هر چیز قدر و اندازه‌ای مقرّر داشته است»
یعنی جمله «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا» که مطالب ما قبل خود را تعلیل می‌کند و می‌فهماند که به چه جهت خدا به کارهای متوکلین و متّقین می‌رسد؟ دلالت دارد بر اینکه در مورد معجزه نیز خداوند پای اسباب و علل را به میان می‌آورد چون به طور عموم فرموده خدا برای هر چیزی که تصوّر کنی حدّی و اندازه‌ای و مسیری معین کرده است.
شرایط معجزه و فرق آن با کارهای خارق‌العاده دیگر مانند کرامت و سحر و کارهای مرتاضان عبارتند از:
1) معجزه امر خارق‌العاده‌ای از طرف خداوند و یا به دستور او است به خلاف سحر و کارهایی که مرتاضان انجام می‌دهند.
2) معجزه به دنبال ادعای مدّعی نبوت صورت می‌گیرد به خلاف کارهای خارق‌العاده دیگر.
3) سحر و مانند آن قابل یادگیری است ولی معجزه قابل یادگیری نیست.
4) سحر و مانند آن قابل معارضه و مقابله هستند خداوند در سوره اعراف آیه 118 تا 114 داستان حضرت موسی را زمانی که با ساحران مواجه میشود بیان می‌کند که وقتی ساحران آن طناب‌ها و ریسمان‌ها را در نظر مردم تبدیل به مار کردند در این هنگام موسی به فرمان خدا عصای خویش را می‌اندازد و ناگهان عصا تبدیل به اژدهایی بزرگ میشود و سحر ساحران را باطل می‌سازد.
5) سحر و مانند آن همراه با دعوت به تحدی و مبارزه‌طلبی جهت مقابله با آن نیست به خلاف معجزه که با تحدّی و مبارزه‌طلبی همراه است.
6) سحر و مانند آن از حیث تنوع محدود می‌باشند اهل سحر و ریاضت فقط کارهایی می‌توانند انجام دهند که یاد گرفته‌اند.
7) پیامبران و صاحبان معجزه با انجام دادن معجزه به دنبال اهداف عالی انسانی و دعوت مردم به سوی خداوند می‌باشند به خلاف صاحبان سحر و جادو که هدف آنها کسب شهرت و یا جمع مال و ثروت و غیره می‌باشد.
8) صاحبان معجزه کسانی هستند که آراسته به فضایل اخلاقی و تخلق به کمالات والای انسانی می‌باشند به خلاف کاری که صاحبان سحر و مرتاضان انجام می‌دهند که غالباً به دنبال ارضاء هواهای نفسانی خود می‌باشند.