كلمات كليدي : اسوه الگو، پيروي، اقتدا، روش شايسته پيروي
نویسنده : روح‌الله رضائی
از ماده «ا،س،و» به معنای اقتدا کردن و راضی بودن به رفتار الگو و در احوال مثل او بودن است.[1]و در اصطلاح به معنای الگوئی است که انسان از آن پیروی می‌کند، چه در زمینه خوبی و چه در زمینه بدی.[2]این کلمه در اصطلاح اسلامی برای پیروی از الگوهای شایسته استفاده می‌شود؛[3] چنانچه در قرآن همیشه با صفت «حسنه» آمده است.
«قَدْ کانَتْ لَکُمْ اٌسْوَۀٌ حَسَنَۀٌ فی إبْراهیمَ[4]»
همانا وجود ابراهیم(راه وروش) برای شما الگویی می باشد
اما بیشتر در معنای الگوی خوب به کار رفته است.[5]
این بدان معنا نیست که در اسلام به هیچ وجه الگوهای ضد ارزشی معرفی نشده‌اند؛ بلکه در قرآن و روایات برای عبرت دیگران به الگوهای فاسد[6] نیز اشاره شده است.
جایگاه علمی واژه
اسوه سازی در تعلیم و تربیت، جایگاه مهمی دارد و مربی می‌تواند با اسوه سازی صحیح بسیار راحت‌تر از روش‌های دیگر به تربیت بپردازد. اهمیت اسوه به حدی است که برخی اسوه را مهمترین تبلیغ عملی در همه دوران زندگی می‌دانند.[7]
درباره اهمیت اسوه سید قطب در کتاب روش تربیت اسلامی می‌نویسد: علمی‌ترین و پیروز‌ترین وسیله تربیت، تربیت کردن با یک نمونه عملی و سرمشق زنده است.[8]
تبیین علمی واژه
اسوه سازی دارای روش‌ها و اقسام گوناگونی می‌باشد که قرآن کریم به خوبی آن روش‌ها را به کار گرفته است.
قرآن در ارائه الگو یک جور عمل نکرده و از شیوه‌های مختلفی بهره برده است. کلمه اسوه در قرآن سه بار [9]استفاده شده است که دو بار آن درباره حضرت ابراهیم (ع)، و یک بار آن درمورد پیامبر اکرم (ص) می‌باشد:
«لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللهِ اٌسْوَۀٌ حَسَنَۀٌ[10]»
«همانا وجود رسول خدا برای شما الگوئی نیکوست».
به اعتقاد بسیاری از بزرگان بهترین اسوه ای که قرآن کریم معرفی می کند پیامبر اعظم (ص) است؛ چون در آیه‌ی بالا که ایشان به عنوان اسوه بشمار آمدند، هیچ قیدی ذکر نشده است و این یعنی پیامبر در تمام مسائل اسوه و الگو برای مسلمین می‌باشد.[11] عمده‌ترین الگو سازی قرآنی در این قسمت است قرآن کریم از داستان پیامبران، افراد و اقوام محبوب و منفور در جهت تربیت اخلاقی انسان‌ها بیش از 122 مورد استفاده می‌کند مثل آیه
«وَ اذْکُرْ عَبْدَنا أیُّوبَ ....[12]»
«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَم....[13]»
بیان صفات کلی و عناوین عام:
در قرآن کریم گاه برای الگو سازی در جهت مثبت یا منفی از صفات کلی استفاده شده است مانند: متطهرین بقره / 222، متقین مائده / 27 و محسنین الذاریات / 16، در صفات منفی نیز به همین صورت مانند: مسرفین زخرف / 5 و ظالمین انفال / 54 .
قرآن در اسوه سازی از اقسام مختلفی استفاده کرده که می‌توان آنها را این گونه بیان نمود.قرآن گاهی گروه یا اجتماع خاص را اسوه قرار می‌دهد، مثل
«وَضَرَبَ اللهُ مَثَلًا قَرْیَۀً کَاَنتْ...[14]»
و گاهی یک فرد را مانند حضرت موسی در آیه
«وَاذْکُرْ فِی الْکِتابِ مُوسی...[15]»
قرآن گاهی فردی را از یک جهت، مانند مریم از جهت پاکدامنی
« وَ مَرْیمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتیِ أحْصَنَتْ فَرْجَهَا...[16]»
و گاهی از تمام جهات مانند: پیامبر اکرم (ص)[17] اسوه قرار می‌دهد قرآن کریم گاهی از اسوه‌های پاکی و نیکی یاد می‌کندو گاهی از اسوه‌های زشتی و پلید،البته قرآن از کلمه اسوه فقط در جاهای نیکو استفاده کرده است تا به انسان‌ها بفهماند که افراد خوب را برای خود الگو بگیرند[18]
اسوه‌های قرآنی
در اینجا برای آشنائی بیشتر با الگو سازی قرآنی تعدادی از اسوه‌های در قرآن را به صورت فهرست وار اشاره می‌نمائیم.
اسوه‌های پسندیده: جامعه پسندیده نحل 112، ابراهیم (ع) و پیروانش: ممتحنه 4 و 6، رسول اکرم (ص) اسوه شاخص و ممتاز احزاب 21 و بقره 143، آسیه همسر فرعون: الیاس، اسماعیل، الیسع، یونس و لوط (ع) اسوه‌های هدایت: انعام 84 تا 90.
اسوه‌های ناپسند: همسر لوط و همسر نوح؛ تحریم 10.
اسوه در روایات
در کتاب‌های روائی[19] مشهور شیعه کلمه اسوه حدود 20 بار تکرار شده است که با حذف روایات تکراری کمتر از 10 روایت می‌ماند در این روایات کلمه اسوه همیشه با صفت حسنه نیست؛ اما اکثر قریب به اتفاق آنها درباره الگوهای پسندیده است.