كلمات كليدي : رزق، روزي، معارف قرآن
نویسنده : كاظم احمدزاده
"رزق" در لغت به معنى عطا و بخشش مستمر است[1] و از آن تعبیر به روزی می‌شود. و در اصطلاح به هر چیزى که مایه دوام حیات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش، بدون اینکه استحقاق آن را داشته باشند.[2]
روزی دهنده خداست:
« وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ رِزْقُهَا... »(هود/6)
« هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست مگر اینکه روزى او بر خداست!»
از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، حرام کرده است:
« وَ لَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ نحَّْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکمُ‌ْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطًْا کَبِیرًا »(اسراء/31)
«و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آنها و شما را روزى مى‌دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگى است!»
خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان
نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین می‌فرماید:
« وَ یَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ شَیًْا وَ لَا یَسْتَطِیعُون »(نحل/73)
«آنها غیر از خدا، موجوداتی را مى‌پرستند که هیچ رزقى را براى آنان از آسمانها و زمین در اختیار ندارند و توان این کار را نیز ندارند.»
و مشرکان را که از پیش خود و بى اذن او، بخشى از رزق حلال را بر خود حرام کرده بودند مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.
« قُلْ أَ رَءَیْتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَکُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلىَ اللَّهِ تَفْترَُونَ » (یونس/59 )
«بگو: آیا روزیهایى را که خداوند بر شما نازل کرده دیده‌اید، که بعضى از آن را حلال، و بعضى را حرام نموده‌اید؟! بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده، یا بر خدا افترا مى‌بندید (و از پیش خود، حلال و حرام مى‌کنید؟!)»
واژة "رازق" و "رزّاق" به معنای حقیقى کلمه، تنها بر خدای متعال
اطلاق مى‌شود، و اگر در غیر او به کار رود، جنبه مجازى دارد.[3]
« ..وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ... »(بقره/233)
«..پدران موظفند زنانى را که فرزندانشان را شیر مى‌دهند بطور شایسته روزى دهند و لباس بپوشانند...»
اقسام رزق:
از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را که خداوند نصیب بندگان مى‌کند اعم از مواد غذایى، مسکن، پوشاک و یا علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص رزق گفته مى‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی
نیز می‌شود. قرآن در باره شهیدان مى‌گوید:
« ...بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ »
«...آنها زنده‌اند و نزد پروردگار شان روزى مى‌برند.»(آل عمران/ 169)
روشن است که روزى شهیدان، آن هم در جهان برزخ، نعمتهاى مادى نیست، بلکه همان مواهب معنوى است.[4]
1.رزق کریم :
« فَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لهَُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیم »(حج/50)
«آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پر ارزشى براى آنهاست!»
در این آیه نعمتهای بهشت، رزق کریم نامیده شده است،[5] که مومنان خداترس[6] و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن[7] به عنوان پاداش الهی از آن بهره‌مند خواهند شد.
همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و مهاجران و
انصار به آن نوید داده شده‌اند.
« وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لهَُّم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ »(انفال/74)
«و آنها که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند، و آنها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مؤمنان حقیقى‌اند براى آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شایسته‌اى است.»
2.رزق معلوم:
« إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ أُوْلَئکَ لهَُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ »(صافات/40-41)
« جز بندگان مخلص خدا (که از کیفرها برکنارند)! براى آنان [بندگان مخلص] روزى معیّن و ویژه‌اى است.»
"رزق معلوم" یعنی خداوند در بهشت برای بندگان مخلَص خود، رزقی می‌دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هیچ شباهتى بر رزق دیگران ندارد، اگر چه نام رزق ایشان و رزق دیگران یکى است، به آن جهت که آنان جز به خداى تعالى به هیچ چیز دیگرى وابستگى ندارند، نه به زینت زندگى دنیا و نه به نعمتهای آخرت، چرا که در دل ایشان غیر از خدا چیز دیگرى وجود ندارد.[8]
3.رزق حسن:
« وَ الَّذِینَ هَاجَرُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُْ الرَّازِقِین »(حج/58)
«و کسانى که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعى از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزى نیکویى مى‌دهد که او بهترین روزى‌دهندگان است!»
در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی قرار داده، خواه به مقام شهادت رسیده باشند خواه در این راه به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند.
"رزق حسن" اشاره به نعمتهایى است که وقتى چشم انسان به آن مى‌افتد، چنان مجذوب مى‌شود که نمى‌تواند دیده از آن بر گیرد و به غیر آن نگاه کند، و تنها خدا قدرت دارد که چنین روزى را به کسى دهد.[9] همچنین درقرآن به مقام نبوت و به فایده‌های حلال درخت انگور،[10] رزق حسن اطلاق شده است.
تقوا عامل برخورداری از روزی بی‌حساب:
« ...وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یجَْعَل لَّهُ مخَْرَجًا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یحَْتَسِبُ... » (طلاق/2-3)
«...و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‌کند. و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى‌دهد...»
مشیت روزی رسانی الهی:
« لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم »(شوری/12)
«کلیدهاى آسمانها و زمین از آن اوست روزى را براى هر کس بخواهد گسترش مى‌دهد یا محدود مى‌سازد او به همه چیز داناست.»
بر اساس بخش اخیر آیه «إِنَّهُ بِکلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِیم» توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است.[11]البته اراده خدا در زمینه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است که بر زندگى انسانها حکم فرماست، و تلاش و کوشش و اخلاص و فداکاری، و به عکس سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نیت، نقش تعیین کننده‌اى در آن دارد، به همین دلیل قرآن مجید کرارا انسان را در گرو سعى و کوشش و تلاش و فعالیت خود شمرده، و بهره او را از زندگى به میزان سعى و تلاشش مى‌داند.[12]
در حدیثى از امام صادق (ع) مى‌خوانیم:
« لا تَکسَلوا فى طَلَبِ مَعایشِکم فَإنّ آباءَنا کانوا یَرکُضُون فیها و یَطلُبونَها »[13]
«در طلب روزى و نیازهاى زندگى تنبلى نکنید چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن مى‌دویدند و آن را طلب مى‌کردند.»
در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می کند.
« وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فىِ الْأَرْضِ وَ لَکِن یُنزَِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرُ بَصِیر »(شوری/27)
«هر گاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم مى‌کنند از این رو به مقدارى که مى‌خواهد (و مصلحت مى‌داند) نازل مى‌کند، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست!»
ویژگیهای رزق بهشت
1.با ارزش تر از تمام نعمتهای دنیایی:
« وَ لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلىَ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُْمْ زَهْرَةَ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنهَُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیرٌْ وَ أَبْقَى »(طه/131)
«و هرگز چشمان خود را به نعمتهاى مادّى، که به گروه‌هایى از آنان داده‌ایم، میفکن! اینها شکوفه‌هاى زندگى دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و روزى پروردگارت بهتر و پایدارتر است!»
مقابله "رزق ربک" با "زَهْرَةَ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا" گویای آخرتی بودن آن است.[14]
در آیه دیگری رزق دنیا را در مقابل رزق آخرت متاعی بیش نمی‌داند.
« اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَْیَوةِ الدُّنْیَا وَ مَا الحَْیَوةُ الدُّنْیَا فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا مَتَاع »(رعد/26)
«خدا روزى را براى هر کس بخواهد (و شایسته بداند) وسیع، براى هر کس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‌دهد ولى آنها [کافران] به زندگى دنیا، شاد (و خوشحال) شدند در حالى که زندگى دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزى است!»
2.جاودانگی و پایان ناپذیری:
« جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لهَُّمُ الْأَبْوَاب...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد »(ص/50و54)
«باغهاى جاویدان بهشتى که درهایش به روى آنان گشوده است... این روزى ما است که هرگز آن را پایانى نیست! »
3.بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای بهشت:[15]
« ...وَ لهَُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا »(مریم/62)
«...و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرّر است.»
آمدن رزق در صبح و شام، کنایه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است.[16]
منابع رزق
1.آسمان:
« هُوَ الَّذِى یُرِیکُمْ ءَایَاتِهِ وَ یُنزَِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَن یُنِیبُ »(غافر/13)
«او کسى است که آیات خود را به شما نشان مى‌دهد و از آسمان براى شما روزى (با ارزشى) مى‌فرستد تنها کسانى متذکّر این حقایق مى‌شوند که بسوى خدا باز مى‌گردند.»
منظور از این رزق آسمانى باران است که بوسیله آن گیاهان میروید که روزى بندگان است و علّت اینکه باران را رزق نامیده، آن است که باران سبب روزى است.[17]
2.زمین:
« قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ... »(یونس/31)
«بگو: چه کسى شما را از آسمان و زمین روزى مى‌دهد؟...»
روزی دادن از زمین به معنای این است که زمین محل رویشِ گیاهان و درختان و انواع متعدد مواد غذایی است.