كلمات كليدي : قرآن، جبرئيل، وحي، انبياء، امانت¬داري، رسالت
نویسنده : اباذر بشيرزاده , مجتبي بيابان پور
جبرئیل اسمی عجمی (غیر عربی) است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛[1] پس "جبرئیل" به معنای بنده‌ی خداست که مَلَکی از ملائکة الله است. این واژه دو نوع تلفظ می‌شود: جَبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه[2] و در کلام امیرالمؤمنین(ع) به شکل جبرائیل نیز ذکر شده؛[3] اما در قرآن نام این ملک سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است.[4] البته در آیات دیگر با القاب و عناوین دیگری مثل روح‌القدس، روح‌الامین و... نیز از این ملک مقرب یاد شده است که در این مقاله به آن می‌پردازیم.
وظایف جبرئیل در بیان قرآن
1. ابلاغ وحی: وحی که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه‌ی شریفه ذیل به سه طریق صورت می‌گیرد:
«وَ مَا کاَنَ لِبَشَرٍ أَن یکلَّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَاى حِجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِىَ بِإِذْنِهِ مَا یشَاءُ...»[5]
«و شایسته‌ی هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى‌فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‌کند...»
در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان جبرئیل امین است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشته‌ی وحی داده می‌شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می‌رساند.[6]
قرآن در پاسخ بهانه‌جویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته‌ی وحی می‌فرماید:[7]
«قُلْ مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلىَ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَْ یدَیهِ...»[8]
«بگو: کسى که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالى‌که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌کند...»
همچنین در آیه‌ی بعد[9] دشمن جبرئیل را نیز دشمن خدا معرفی کرده و کافر می‌داند؛ با این بیان که بین فرشتگان خدا تفاوتی وجود ندارد و تفاوت مأموریت آنان، برای تقسیم مسئولیت است، نه اینکه موجب تضاد بین فرشتگان باشد.[10] بنابراین آیات شریفه پاسخی کوبنده به برخی بهانه‌جویی‌های یهودِ عصرِ نزولِ قرآن است که رسول وحی را دشمن خود دانسته و به بهانه‌ی اینکه وی دستورات دشوار درباره‌ی جهاد و جنگ می‌آورد، از ایمان به قرآن سر باز می‌زدند.[11] انکار یهود ابتدا حول شخصیت رسول مکرم دور می‌زد؛ به این بهانه که اگر قرآن بر محمد(ص) که از فرزندان اسماعیل است، نازل نمی‌شد و بر یکی از بنی‌اسرائیل که از فرزندان اسحاق هستند، نازل می‌شد، ما به او ایمان می‌آوردیم. اما پس از اینکه خداوند کذب آنان را آشکار کرد، محل نزاع را تغییر دادند و گفتند اگر آورنده‌ی وحی، جبرئیل نبود ما به قرآن ایمان می‌آوردیم.[12]
در این آیه، کلام از تکلم به خطاب سوق داده شده است؛ یعنی رسول خدا(ص) نفرموده: جبرئیل آن را با اذن خدا بر قلب من نازل کرده، بلکه می‌فرماید: "بر قلب تو نازل کرده"؛ این تغییر اسلوب دلالت بر این می‌کند که جبرئیل در نازل کردن قرآن، گرفتن آن از ناحیه‌ی خدا و رساندن آن به پیامبر هیچ استقلالى ندارد؛ بلکه مطیع امر الهی است؛ اما قلب رسول خدا، خودش ظرف وحى خداست و جبرئیل در آن قلب، دخل و تصرفى ندارد و فقط مأمور رساندن وحی است.[13]
2. یاری انبیاء: نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«...وَ ءَاتَینَا عِیسىَ ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَ أَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُس»[14]
«...و به عیسى بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله‌ی روح القدس تأیید کردیم.»
در این آیه جبرئیل را به "روح‌القدس" تعبیر نموده است؛[15] یعنی روحی که از خطا و پلیدی‌های مادی طاهر و منزه است.[16] جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به مریم داد، بعد در طول زندگی وی، یعنی از هنگام تولد تا آخر عمر شریفش، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا اینکه خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد.[17]
در سوره‌ی تحریم به یاری پیامبر اکرم(ص) توسط جبرئیل اشاره شده است:
«...وَ إِن تَظَاهَرَا عَلَیهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبْرِیلُ...»[18]
«...و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل...»
آیه اشاره به این مطلب دارد که اگر شما دو زن پیامبر (عایشه و حفصه) در اذیت کردن پیامبر تعاون و همکاری کنید، خداوند و جبرئیل و... او را یاری خواهند کرد.[19]
3. نزول جبرئیل بر مریم مقدس: اگرچه جبرئیل به عنوان پیام‌آور وحی و شریعت و کتب آسمانی بر پیامبران الهی بوده و بر آنها نازل می‌شد، ولی برای رساندن پیام‌های دیگر مانعی ندارد که با غیر پیامبر نیز روبرو شود؛[20] چنان‌که در جریان حمل حضرت مریم(س) بر حضرت مسیح می‌فرماید:
«إِذْ قَالَتِ الْمَلَائکَةُ یامَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسىَ ابْنُ مَرْیمَ...»[21]
«(به یاد آورید) هنگامى را که فرشتگان گفتند: اى مریم! خداوند تو را به کلمه‌اى [وجود با عظمتى] از طرف خودش بشارت مى‌دهد که نامش مسیح، عیسى پسر مریم است...»
مراد از "ملائکه"[22] جناب جبرئیل است[23] و منظور از بشارت، همان ماجرای بارداری حضرت مریم(س) است که در سوره‌ی مریم به آن اشاره شده و از جبرئیل به "روح" تعبیر شده است:[24]
«فَأَرْسَلْنَا إِلَیهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوَِیّاً»[25]
«در این هنگام، ما روح خود را بسوى او فرستادیم و او در شکل انسانى بى‌عیب و نقص، بر مریم ظاهر شد.»
علت اینکه قرآن جبرئیل را روح نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی،[26] یا اینکه او وسیله‌ی احیاء دین و به قولى دیگر وسیله‌ی احیاء روح انسانهاست.[27]
اوصاف و مقام جبرئیل در آیینه‌ی قرآن
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می‌پردازیم:
1. امانت‌داری
قرآن کریم فرستاده‌ی خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اسلام نازل شده است. جبرئیل فرشته‌ی امین خداوند است و در پیام الهی هیچ‌گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی‌کند.[28] لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:[29]
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ»[30]
«روح الامین آن را نازل کرده است.»
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی‌کند و دچار فراموشی نیز نمی‌‌گردد؛ بلکه آیات قرآنى، عبارات و کلمات الهی را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبى دریافت می‌کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله –صلى‌اللّه علیه و آله- القاء مى‌کند؛[31] به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه‌ی جبرئیل فضیلت دارد.[32]
در کلام نورانی امام سجاد(ع) با تعبیر جبرئیل امین از وی یاد شده که امانت‌دار وحی الهی بوده و اهل آسمانها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه‌ای برخوردار است.[33]
2. طهارت و پاکی
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم طهارت و پاکی اوست که با تعبیر "روح‌القدس" به آن اشاره شده است:
«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ...»[34]
«بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است...»
مراد از "روح‌القدس"، جبرئیل امین است؛[35] روحی که از پلیدی‌های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛[36] چنان‌که همه‌ی ملائکه منزه هستند، ولی درجات آن متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه‌ی بین خدا و انبیاء اوست.[37]
3. صاحب رسالت، کرامت و منزلت
برخی مفسرین آیات 19-21 سوره‌ی تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده‌اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می‌فرماید:
«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِى قُوَّةٍ عِندَ ذِى الْعَرْشِ مَکِینٍ مُّطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»[38]
«که این (قرآن) کلام فرستاده‌ی بزرگوارى است [=جبرئیل امین] که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!»
مراد از رسول جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه‌ی خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است.[39] اینکه "قول" را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:[40]
یک. رسول: کسی که قرآن را به پیامبر خدا(ص) وحى مى‌کند.
دو. کریم: چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد.[41]
سه. صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود.[42] "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم‌گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می‌تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.[43]
چهار. بلند مرتبه (مکین): مکان به معناى تقرّب و نزدیکى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است[44] و این مقام و منزلت چون با قید "عِندَ ذِى‌الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می‌باشد.[45]
پنج. فرمانروا (مُطاعٍ ثَمَّ): "ثَمَّ" کلمه‌ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می‌شود.[46] دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستور دهنده‌اى است که زیر دستانش که ملائکه‌ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌کنند؛ یعنی جبرئیل در آسمانها و در کار خودش، یاورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می‌کنند.[47]
شش. امین: همچنان‌که بیان شد، جبرئیل، در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبیاء امین است[48] و در دستورات الهی هیچ‌گونه خیانت و دخل و تصرفی نمى‌کند.[49]
4. تعلیم دهنده‌ی صاحب قدرت و درایت
دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده‌اند، آیات اولیه‌ی سوره‌ی نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به نجم در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می‌فرماید:
«عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»[50]
«آن کس که قدرت عظیمى دارد [جبرئیل امین] او را تعلیم داده است؛ همان کس که توانایى فوق العاده دارد...»
"شدیدُ‌القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.[51]
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.[52] اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته‌اند، ولی با توجه به اینکه در توصیف قبلی با عبارت شدید‌القوی به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد.[53] بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.[54]