كلمات كليدي : قرآن، سخاوت، انفاق، آداب، اعتدال، رزق و روزي
نویسنده : محبوبه محجوب , محمد مؤذني
سخاوت در لغت از ماده‌ی "سَخو" به معنی جود و بخشش بوده و "سَخی" به معنی بخشنده است؛[1] بنابراین "سخاوت" در مقابل بخل بوده که در اصطلاح دینی به ملکه‌ی بذل مال به مستحق، بدون درخواست سائل، به میزان شایسته، گفته می‌شود.[2]
انفاقاز ریشه‌ی "نفق" در لغت به معنی گذشتن، از بین رفتن و تمام شدن یک چیز است؛[3] در اصطلاح قرآنی "انفاق" به معنی بیرون کردن مال از ملک و قرار دادن آن در ملک دیگرى است که از طریق صدقه و بخشش مال خویش در راه جهاد، دین و هر آنچه خدا بدان فرمان داده، انجام می‌گیرد.[4]
سخاوت و انفاق از منظر قرآن
سخاوت یکی از ملکات نفسانی است[5] که خداوند در انسانها به ودیعه نهاده است؛ لذا به بخشش‌هایی که از عواطف انسانی ناشی شده، اطلاق می‌گردد؛ البته در قرآن ذکری از ماده‌ی "سخاوت" نیامده؛ اما "انفاق" عنوانی است که خداوند آن را به موازات سخاوت به کار برده و در کاربردهای قرآنی فراوان به کار رفته و سفارش أکید شده است و فقط به بخشش‌هایی اطلاق می‌گردد که با قصد الهی صورت بپذیرد. قرآن از انفاق‌هایی که توسط کفار با نیات غیر الهی صورت می‌گیرد، این‌گونه یاد می‌کند:[6]
«مَثَلُ مایُنْفِقُونَ فی هذِهِ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَمَثَلِ ریحٍ فیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُون»[7]
«آنچه آنها در این زندگى پست دنیوى انفاق مى‌کنند، همانند باد سوزانى است که به زراعت قومى که بر خود ستم کرده (و در غیر محل و وقت مناسب، کشت نموده‌اند)، بوزد و آن را نابود سازد. خدا به آنها ستم نکرده؛ بلکه آنها
خودشان به خویشتن ستم مى‌کنند.»
همچنین تعابیری مانند "جود" و "عطا" نیز بر این دو واژه منطبق است؛ در مقابل این واژگان قرآن از "بخل"[8] و "قتر"[9] سخن به میان آورده و از آنها نهی نموده است؛ با توجه به این موارد به این نکته هدایت می‌شویم که قرآن نسبت به سخاوت و انفاق نظر مثبت داشته و به آن سفارش نموده و از سویی انفاق‌گران را مورد تشویق قرار داده است:
«وَ مَاتُنْفِقُوا مِنْ شَى‌ءٍ فَانَّ اللّهَ بِهِ عَلیم»[10]
«هرگز به (حقیقت) نیکوکارى نمى‌رسید، مگر اینکه از آنچه دوست مى‌دارید، (در راه خدا) انفاق کنید و آنچه انفاق مى‌کنید، خداوند از آن آگاه است»
خداوند برای تشویق کسانی که در راه خدا سخاوت به خرج داده‌اند، متذکر شده که مالی را که در عین علاقه به آن، انفاق نمودند، به هدر نرفته و پاداشی بر آن تعیین شده است.[11]
آداب سخاوت و انفاق
قرآن کریم برای هدفمند کردن انفاق و سخاوتمندی‌های افراد جامعه و دوری از افراط و تفریط و بهره‌مندی صحیح از اموال و دارایی‌ها، قوانین و آدابی قرار داده که به مهمترین آنها اشاره می‌شود:
1. اخلاص
یکی از آدابی که با سیر در آیات قرآن به دست می‌آید، انفاق مخلصانه جهت کسب رضای الهی است:
«إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لانُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لاشُکُوراً»[12]
«(و مى‌گویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام مى‌کنیم، و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى‌خواهیم!»
خداوند در این آیه اخلاص اهل بیت(ع) را در انفاق، ستایش نموده و می‌فرماید: آنها طعام مورد نیاز خود را به خاطر حب و رضایت خدا به نیازمندان می‌بخشند، بدون اینکه از آنها اجر و پاداشی طلب کنند و یا حتی انتظار تشکر داشته باشند.[13]
2. تقوا
همراهی انفاق با تقوای الهی، از دیگر آداب سخاوت است:
«...فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى»[14]
«...امّا آن کس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزگارى پیش گیرد»
همراه بودن سخاوت با تقوای الهی این است که از بخل در انفاق بپرهیزد و مال را از راه حلال تهیه نماید و در راه صحیح مصرف کند که این امور از مصادیق بارز تقوا در سخاوت است.[15]
3. تجرّد از منّت
از جمله آداب دیگری که باید در سخاوت و انفاق رعایت شود، اینست که بخشش‌ها لطمه‌ای به آبرو و حیثیت زندگی کسانی که به انسان وابسته‌اند، وارد نکند و خالی از هر گونه منّت‌گذاری باشد:
«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَاتُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى...»[16]
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! بخششهاى خود را
با منت و آزار، باطل نسازید!...»
این آیه دالّ بر اینست که آزار و منت بعد از انفاق و بذل مال، اجر آن را از بین برده و ضایع می‌کند؛ لذا سخاوت با منت سازگاری ندارد و اخلاص را از بین می‌برد.[17]
4. اعتدال
رعایت اعتدال در انفاق، یکی دیگر از آداب سخاوتمندی است که قرآن با تعابیر به صورت کنایی از آن سخن گفته است:
«وَ لاتَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً الَى عُنُقِکَ وَ لاتَبْسُطْها کُلَّ البَسْطِ
فَتَقْعُدَ مَلوُماً مَحْسُوراً»[18]
«هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشاى تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى!»
منظور از "دست به گردن بستن" خسیس بودن و خودداری کردن از بخشش است و در مقابل آن "بسط ید" قرار دارد که کنایه از بذل و بخشش است و این تعبیر رساترین تعبیر در مورد رعایت اعتدال در بخشش است.[19]
5. بخشش از پاکترین و بهترین قسمت مال
از زیباترین آدابی که برای انفاق و سخاوتمندی در قرآن ذکر شده اینست که بخشش افراد باید از بهترین و پاکترین قسمت اموال باشد:
«یاأَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْض وَ لاتَیَمَّمُوا الْخَبیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذیهِ إِلاَّ أَنْ‌تُغْمِضُوا فیهِ...»[20]
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! از قسمتهاى پاکیزه اموالى که (از طریق تجارت) به دست آورده‌اید، و از آنچه از زمین براى شما خارج ساخته‌ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان)، انفاق کنید! و براى انفاق، به سراغ قسمتهاى ناپاک نروید؛ درحالى‌که خود شما، (به هنگام پذیرش اموال،) حاضر نیستید آنها را بپذیرید، مگر از روى اغماض و کراهت!...»
از آنجا که طرف انفاق سخاوتمندان، خداوند و افراد نیازمند جامعه هستند، لذا انتخاب اموال ناپاک و بی‌ارزش، علاوه بر اینکه موجب آزرده شدن نیازمندان می‌گردد، توهین به مقام بلند خداوند عالمیان هم به حساب می‌آید.[21]
آثار سخاوت و انفاق
اگر سخاوتمندی و انفاق، بر اساس آداب و شرایط اسلامی آن انجام پذیرد دارای آثار مثبت فردی و اجتماعی بسیاری است که به برخی از آثار فردی اشاره می‌گردد:
1. امنیت در قیامت
قرآن کریم بعد از نقل جریان انفاق خالصانه‌ی اهل بیت(ع)، در ارتباط با نیت و هدف آن بزرگواران می‌فرماید:
«...إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَریراً فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً»[22]
«...ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزى که عبوس و سخت است! (بخاطر این عقیده و عمل) خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه مى‌دارد و آنها را
مى‌پذیرد، درحالى‌که غرق شادى و سرورند!»
"وقایه" به معنی حفظ کردن و جلوگیری کردن از اذیت است به این معنا که خداوند، اهل بیت پیامبر(ص) را به دلیل سخاوت در انفاق و نیتی که داشتند، حفظ فرموده و شرّ آن روز را از آنان منع نموده است.[23]
2. نیل به رحمت الهی
سخاوتمندی و انفاق موجب می‌شود که انسان، مشمول رحمت بی‌انتهاء خداوند گردد:
«لَنْ تَنَالُوا البِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ شَى‌ءٍ
فَانَّ اللّهَ بِهِ عَلیم»[24]
«هرگز به (حقیقت) نیکوکارى نمى‌رسید، مگر اینکه از آنچه دوست مى‌دارید، (در راه خدا) انفاق کنید و آنچه انفاق مى‌کنید، خداوند از آن آگاه است.»
مفسرین در معنی "برّ" اختلاف دارند، برخی آن را به بهشت، برخی دیگر به طاعت و تقوی...، که به نظر می‌رسد تعبیر به "رحمت خداوند" جامع این معانی باشد، چرا که "برّ" کلمه‌ای است که جامع تمام صفات خیر است.[25]
3. آسانی مشکلات
کسی که سخاوتمندی و انفاق در راه خدا را پیشه‌ی خود نماید، خداوند نیز تحمّل مشکلات را بر او آسان می‌کند:
«فَأَمَّا مَنْ أَعْطى... فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى...
فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى»[26]
«امّا آن کس که (در راه خدا) انفاق کند... ما او را در مسیر آسانى قرار مى‌دهیم! امّا کسى که بخل ورزد و (از این راه) بى‌نیازى طلبد... بزودى
او را در مسیر دشوارى قرار مى‌دهیم»
بر اساس آیه‌ی شریفه خداوند سخاوتمندان و انفاق‌گران را مشمول توفیقات خود گردانیده و پیمودن راه اطاعت و انفاق را بر آنها آسان مى‌سازد، تا اینکه از مشکلات زندگى رهایى می‌یابند؛ اما خدای متعال از بخیلان سلب توفیق کرده و پیمودن راه براى آنها مشکل مى‌شود، لذا در دنیا و آخرت با سختیها مواجه خواهند بود؛ پس انجام اعمال نیک برای افراد سخی، نشاط آور و روح افزا بوده ولی برای افراد بخیل، سخت و رنج آور می‌گردد.[27]
4. فزونى رزق و روزی
یکی از آثار عجیبی که برای انفاق و سخاوتمندی ذکر شده، فزونی در روزی بر اثر بخشش اموال در راه خداست:
«قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ماأَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُالرَّازِقِینَ»[28]
«بگو: پروردگارم روزى را براى هر کس بخواهد توسعه مى‌دهد و براى هر کس بخواهد تنگ (و محدود) مى‌سازد، و هر چیزى را (در راه او) انفاق کنید، جاى آن را پر مى‌کند و او بهترین روزى دهندگان است.»
به این معنا که خداوند جایگزینی اموال بخشیده شده را در دنیا و در آخرت تضمین نموده است.[29]