علامه طبرسی

کلمات کلیدی :مجمع‌البيان، جوامع‌الجامع، طبرسي(ره)، امین الاسلام

نویسنده :كريم حسني

شیخ طبرسی و علامه بزرگوار شیعه و صاحب تفسیر کبیر «مجمع‌البیان» در حدود سالهای 468 یا 469 ه‍ در طبرس (مکانی میان کاشان و اصفهان) متولد گردید. او به کنیه «ابوعلی» والقاب «امین الدین»‌ و «امین الاسلام» شهرت دارد. وی از طبرس به مشهد سناباد طوس رفت و ساکن آنجا شد. در سال 523 ه‍. به سبزوار کوچ و مورد عنایت اهالی و سادات آنجا واقع و تا آخر عمر ماندگار شد.
خاندان طبرسی همه از بزرگان و عالمان دین به شمار می‌روند. شیخ رضی‌الدین، پسر فضل بن حسن صاحب کتاب‌های مکارم الاخلاق و جامع الاخبار، علی طبرسی فرزند دیگر شیخ و علی بن حسن نوه طبرسی و صاحب کتاب مشکوة الانوار است.
از اساتید او می‌توان به ابن طوسی (مفید ثانی)، مقری نیشابوری (مفید رازی)، ابن بابویه قمی (جد شیخ منتجب الدین) محمدبن حسین بیهقی، دوریستی، واعظ بکرآبادی جرجانی، حسینی جرجانی، عبدالکریم بن هوازن قشیری و مهدی بن نزار حسینی قاینی اشاره نمود.
علامه شاگردان زیادی را تربیت نموده، تعدادی از آنان عبارتند از:
فرزندش رضی‌الدین، ابن شهر آشوب صاحب کتاب المناقب، منتجب الدین، ابن بابویه قمی، راوندی کاشانی، هبة الله بن الحسن راوندی (قطب راوندی)، افطسی نیشابوری، عبدالله بن دوریستی، شاذان قمی، برهان الدین قزوینی.
آثار و تألیفات

علامه بزرگوار فضل بن حسن طبرسی دارای تألیفات ارزشمند و متعددی است که از جمله مهمترین آنها می‌توان به آثار ذیل اشاره کرد:
الآداب الدینیه للخزانة المعینیه؛
غنیة العابد و منیة الزاهد؛
اعلام الوری باعلام الهدی که در 2 جلد به شیوه کتاب "الارشاد" شیخ مفید نوشته شده و در خصوص زندگی ائمۀ اطهار(ع) می‌باشد؛
مجمع البیان که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر اوست که در 10 جلد در تفسیر قرآن به یادگار مانده است؛
جوامع الجامع (الوسیط) در 4 جلد که به درخواست پسرش ابی‌نصر حسن در سال 542 ه‍. نوشته شده؛
الوجیزه تفسیر یک جلدی که بنام سلطان معین الدین به سال 521 تألیف گردیده؛
تاج‌ الموالید، الکاشف الشاف، النور المبین، الفائق، اسرار الامامه، الجواهر، رساله حقایق الامور، عدة السفر و عمدة الحضر، العمدة فی اصول الدین والفرائض والنوافل، کنوزالنجاح، مشکوة الانوار فی الاخبار، معارج السوال، نثر اللآلی و روایت صحیفه الرضا اشاره نمود.
مجمع‌البیان

عمده‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ در تفسیر، کتاب مجمع‌البیان می‌باشد. اهمیت این اثر تفسیری گرانقدر به حدی است که دوست و دشمن به تعریف و تمجید آن پرداخته‌اند.
شیخ محمود شلتوت – رئیس سابق دانشگاه الازهر- از مؤلف تفسیر مجمع‌البیان با عنوان "امام سعید و امین الاسلام" یاد کرده و تفسیرش را در میان تفاسیر، جامع و بی‌نظیر توصیف می‌کند.
صاحب جامع المقاصد، شیخ را فقیهی صاحب‌نظر در بین علماء می‌داند و معتقد است که نظیری مانند او در این دوره پیدا نمی‌شود.
اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی

صاحب مجمع البیان در دوره حکومت سلجوقیان می‌زیسته است که معاصر با شاهان طغرل، آلب ارسلان، برکیارق، محمدبن ملکشاه و سنجر بن ملکشاه بوده و با خلفای عباسی؛ القائم، المقتدی، المستظهر، المسترشد، الراشد والمقتضی بوده است.
اوضاع مذهبی جهان اسلام عصر طبرسی بدین گونه بوده که در مشرق بلاد اسلامی همه پیرو اصحاب ابوحنیفه و در مغرب مالکی، در سرزمین چاچ (شهری در ماورالنهر، تاشکند امروزه) و نیشابور شافعی و در اقور (جزیره‌ای میان دجله و فرات) و رحاب (ناحیه‌ای در آذربایجان و دربند) اصحاب حدیث بودند.
در روزگار شیخ، شیعیان زیدیه، اسماعیلی و اثنی عشری شهرت و اهمیت داشتند. طغرل و وزیرش کندی به شیعیان آزار و اذیت می‌رساندند، ولی آلب ارسلان و وزیرش نظام الملک این فشارها را کاهش دادند. بزرگان و علماء شیعه، غالبا از خاندان سلجوقی با احترام یاد می‌کردند این خاندان مجالس تعزیه و سوگواری برای مصایب اهل بیت(ع) را آشکارا برگزار می‌نمودند. شیعیان آن عصر بیشتر در ری، قم، کاشان، آبه، ورامین، ساری، سبزوار، مشهد و.... ساکن بودند. زبان علمی عربی بود و خواجه نظام الملک با علماء‌ و فضلا حشر و نشر داشته و به نشر و ترویج علوم و معارف در شهرهای بزرگی مثل بغداد، اصفهان، طوس، هرات و... همت می‌گمارد، به طوری که ما در این دوره شاهد حضور علماء و بزرگانی فراوانی هستیم که از جمله آنها می‌توان به خطیب بغدادی، غزالی، خواجه انصاری، زمخشری، انواری، علامه قزوینی و... اشاره نمود.
امین الاسلام به غیر از تفسیر در علوم دیگری مثل نحو، حساب، جبر و مقابله، شعر و ادبیات، استاد زمان خویش بوده است. سرانجام پس از عمری پربرکت در شب عید قربان سال 548 ه‍. در روستای سبزوار به دیار حق شتافت و جنازه‌ مطهرش را به مشهد رضوی انتقال دادند و در جوار امام هشتم شیعیان (ع) به خاک سپردند.