فلسفه غیبت در منابع کلام شیعی (قسمت اول)
نویسنده: غلامرضا جلالی
در یک کلمه، (مهدی)، در ضمیر تشیّع، انسان کاملی است که به جامعه آرمانی اسلام جامه عمل می‌پوشاند و از این راه، به همه آرمانهای مردان خدا تحققّ می‌بخشد.
باور به مهدی موعود, از زمان حیات پیامبر اسلام, میان مسلمانان رواج داشته است و رسول اللّه او را از اهل بیت و فرزندان فاطمه معرفی می کرد1. تواتر این اخبار, در حدّی است که هیچ یک از شیعه و اهل سنّت, وجود مهدی را انکار نکرده اند. با این تفاوت که برای عموم اهل سنّت, مهدی پیام آور (آخرالزّمان) است ولی شیعه, حکمت وجودی خود را با فلسفه غیبت و ضرورت انتظار مهدی, گره زده و با اتّـکای به همین اعتقاد, دید غیب گرایانه خود را توانمند کرده و با ایمان به آن, توانسته سده های پرمخاطره ای را پشت سر بگذراند و با خودیاری اجتماعی, در فساد محیط, حل نشود, جامعه خود را تهذیب کند و با دیدی روشن بینانه و امیدوارانه, به آینده بنگرد و به قول عروضی سمرقندی (به غایت متمسّک باشد)2 خود را باز یابد و با بهره گیری از این اعتقاد, از خدمت به دستگاههای ستم دوری جوید و ابزار حاکمان زور مدار و زر سالار و تزویر گر واقع نشود.
هر خروجی جز به تایید او و نایبان او را باطل بداند و بر خلاف مظلومیت, اقلیت و عوامل فراوان بازدارنده, از تنگناهای ویران ساز تاریخ, سرافراز بیرون آید و هر حاکمیتی جز حکومت اسلام را نفی کند و از این راه، اندیشه خود را بُعدی جهانی ببخشد, و مدعی گردد, این مهدی (صاحب السّیف) است که در نهایی ترین مصاف حامیان و حاملان داد و بیداد, همه مظاهر ستم را با قیام دادگرانه خود, در سطح جهانی از میان برخواهد داشت و همه طاغوت‌ها را سرکوب خواهد کرد و بر تمام مظاهر و نمودهای کفر و شرک و نفاق و تعارضهای باطل چیره می شود, خاوران و باختران را می گشاید و حکومت واحد جهانی را چونان پرنیانی برگستره کره خاکی می گستراند و میان همه انسانها به داد حکم می‌راند و دین را چون ماه از محاق بدعت‌ها درآورد و به آن عزّت اللّه و حقایق مکتوم جهان را ظاهر گرداند.
پس در یک کلمه, (مهدی), در ضمیر تشیّع, انسان کاملی است که به جامعه آرمانی اسلام جامه عمل می‌پوشاند و از این راه, به همه آرمانهای مردان خدا تحققّ می بخشد.
این بود که مدام ضرورت انتظار فرج و تعمق در فلسفه غیبت, از سوی رهبران راستین اسلام گوشزد شده است, به گونه ای که هر چه غیبت طولانی تر گردید, انتظار عمق بیشتری یافت و هر چه انتظار عمیق تر گردید, فلسفه غیبت روشن تر شد, تا جایی که در سده های پیشین در شهرهای شیعه نشین جهان اسلام, انتظار مهدی به صورت سمبلیک, در بامدادان و شامگاهان به نمایش درآمد و گزارشاتی از آن, در سفرنامه ابن بطوطه3, معجم البلدان یاقوت حموی4 و روضة الصّفای میرخواند5 آمده است.
فلسفه غیبت در زبان‌دانایان غیب
پیامبر اکرم و ائمه(ع) نخستین کسانی هستند که به منظور رفع شبهات, از علت غیبت سخن رانده اند و در مجموعه های روایی, احادیث زیادی در این باب جمع آوری شده است.
نعمانی از علی(ع) نقل می کند که ایشان دلیل غیبت را: غربال انسان‌های صالح از گمراه و دانا از نادان می داند6 و براساس روایت دیگری, حضرت در منبر کوفه فرمود:(زمین, از حجت الهی خالی نمی ماند, ولی خداوند به دلیل ستم پیشه بودن خلق و ستم و زیاده روی آنان, آنان را از وجود حجت بی بهره می سازد7.)
روایات دیگری که بیشتر در عصر تقیّه جمع آوری شده اند, حاکی از این هستند که بشر قادر به درک فلسفه حقیقی غیبت نیست و این راز, پس از ظهور آشکار خواهد شد.
در دوران امامت حضرت باقر (از 95 تا 114هـ ق) و حضرت صادق (از 114 تا 148هـ ق) با توجه به نهضتهای دینی و بازار گرم مناظره های مذهبی و ضرورت نقد عقاید کیسانیه, زیدیّه, غلات و اسماعیلیه, در خصوص غیبت امام, به فلسفه غیبت توجّه بیشتری صورت گرفت. روایات زیادی از امام صادق در این زمینه به دست ما رسیده است.
عبیداللّه بن فضل هاشمی می گوید: از امام ششم شنیدم که فرمود: (صاحب الامر, غیبتی دارد که تخلف ناپذیر است و هر جوینده باطلی در آن به شک می افتد و اجازه نداریم علت آن را بیان کنیم. حکمت غیبت او, همان حکمتی است که در غیبت حجتهای پیشین وجود داشته است و پس از ظهور, روشن خواهد شد, چنانکه حکمت کارهای خضر از شکستن کشتی و کشتن پسر بچه و برپاداشتن دیوار شکسته, وقتی برای موسی روشن شد که آن دو, از هم جدا شدند. غیبت امری از امور الهی و سرّی از اسرار و غیبتی است از غیبت‌های او8 .)
در روایت دیگری, امام صادق(ع) علت غیبت را آزمایش الهی می داند9.
از دید امام جعفر صادق(ع) تصدّی خلافت توسط عباسیان به معنای غصب حقوق سیاسی ایشان, به عنوان پیشوای بر حق مسلمانان بود و عباسیان, از همان ابتدا نسبت به ایشان و علویان بدگمان شدند. امام که سیاست تقیّه را در پیش گرفته بود, احادیثی را در زمینه غیبت امام عصر(ع) در میان راویان حدیث شیعه نشر داد و این نکته را روشن ساخت: بر امام منصوص الهی, لازم نیست, قیام کند, تا حقوق سیاسی خود را به دست آورد. او, باید رهبری روحانی خود را داشته باشد و وظایف خویش را انجام دهد, تا زمانی که جامعه, خود, به اندازه کافی از آگاهی و شعور سیاسی برخوردار شود و با مراجعه به ائمه(ع) خواستار برقراری حکومت اسلامی و شیعی شود.
بر مبنای همین عقیده بود که امام صادق(ع) آشکار اعلام کرد: (مهدی, به قدرت سیاسی دست خواهد یافت10.)
امام صادق(ع), به گونه روشن, بیان کرد که کدام یک از فرزندان ایشان, مهدی شمرده می شود11 و پیش از ظهورش او را غیبتی باید12و منشأ او چیزی جز خوف از کشته شدن13 و عدم آمادگی مردمان نیست14. و به دوستان خود توصیه کرد که در هر بامداد و پسین, در انتظار فرج باشند15.
در بیان امام صادق(ع) فلسفه غیبت و انتظار رابطه تنگاتنگی دارند و هر دو, به فعل انسانها باز می گردند. چون این مردم هستند که شایستگی خود را برای ظهور یا عدم ظهور امام غایب, به نمایش می گذارند و با کارهای ناپسند خود, بین خویشتن و امام حجاب می گردند, از این روی, به همه شیعیان خود سفارش می کند: (در دولت باطل خموش و چموش باشند و در انتظار دولت حق به سر برند و بدانند که خدا, حق را به کرسی خواهد نشاند و باطل را محو خواهد ساخت.)
از آنان می خواهد: (هدنه و آرامش بر دین داری خود صبر کنند16.)
امام صادق(ع) از ستمی که بر شیعیان اعمال می شد, غفلت نداشت و به همین دلیل, تعمق در فلسفه و علت غیبت را سفارش می کرد.
امام صادق(ع) به عمّار ساباطی فرمود: (شما, به چشم خود, نگاه کنید که حق امام شما و حق خود شما در دست ستمکاران است. آنان جلو شما را گرفته اند و دارایی شما را برده اند و شما را ناچار کرده اند به کشت و کار و تلاش برای گذران و خرج دنیا و طلب معاش زندگی و صبر بر دینداری خودتان و عبادت مخصوص به خودتان و اطاعت از امام خودتان با بیم از دشمن17.)
رحلت امام صادق و تاویل مهدی
ارتحال امام صادق(ع) و فشارهایی که از خارج بر شیعیان اعمال می شد, سبب گردید تحلیلهای نادرستی از علت غیبت صورت گیرد و انتظار به تیغ دو دمی تبدیل شد که دستگاههای ستم, با عوام فریبی و به منظور رسیدن به اغراض سیاسی خود, کوشیدند در جایی عنصر انتظار را از جامعه بگیرند و در جایی دیگر با تشدید آن, راه تلاشهای عملی و سیاسی را در عینیت جامعه به روی آنان ببندند. در این بستر تاریخی است که فرقه های شیعی اسماعیلیه, ناووسیّه و فطحیّه به وجود آمدند.
اسماعیلیه مدعی شدند: اسماعیل, فرزند امام صادق (که در زمان حیات پدر فوت کرده بود) نمرده است و جانشین حقیقی امام صادق(ع) اوست و نخواهد مرد, مگر این که دنیا را تحت امر خود در آورد. بعدها, این تلقّی در میان اسماعیلیان پیش آمد که مقصود از مهدی پایان یافتن دوره ای از رسالت و آغاز دوره دیگری از آن است. در این دوره, پاره ای از احکام و آثار اسلام که تغییر یافته, اصلاح می شود. نخستین مهدی آنان, محمدبن اسماعیل (م:198هـ ق.) بود. البته باید دانست که زیدیّه, بیشتر از اسماعیلیه, دست به تاویل مهدی زده اند و آن را شرط امام می دانستند. مهدویت, از نظر زیدیّه, همان امامت است که با ارشاد و هدایت مردم همراه باشد18. و ناووسیه, پیروان عجلان بن ناووس, به غیبت خود امام صادق(ع) باور یافتند و گفتند: ایشان وفات نیافته, بلکه غیبت کرده و باید تا بازگشت او, به عنوان مهدی, به انتظار نشست19.)
دفاع نقلی از فلسفه غیبت
با شهادت امام موسی کاظم(ع) شکاف دیگری در میان امامیّه به وجود آمد. گروهی او را همان امام غایب پنداشتند. آنان به تدریج به چهارگروه کوچک تر تقسیم شدند و این زنگ اعلان خطری بود به عالمان دین. در این عصر, هنوز عقل گرایی به شکل معتزله در شیعه رونق نیافته بود و راویان حدیث, با جمع آوری سخنان پیشوایان تشیع و نشر و پخش آن می کوشیدند به پرسشهای مردم پاسخ دهند. به همین دلیل, تعدادی از ارباب نظر, با تدوین مجموعه های روایی مربوط به غیبت, کوشیدند تا مردم را از گُم گشتگی رها سازند.
حسن بن محبوب زراد, صاحب کتاب مشیخه که در اصول شیعه مشهورتر از کتاب مزنی و امثال اوست و بیش از صدسال جلوتر از عصر غیبت زندگی می کرد, برخی از اخبار مربوط به غیبت امام را در آن درج کرد.
علی بن حسن بن محمد طائی طاطری, از اصحاب موسی بن جعفر نیز کتابی در غیبت نوشت20. علی بن عمر اعرج کوفی و ابراهیم بن صالح انماطی کوفی, دو تن دیگر از اصحاب امام موسی بن جعفر نیز درباره غیبت کتاب نوشتند. این مهم, در عصر امام رضا, علیه السلام, نیز ادامه یافت.
عباس بن هشام ناشدی اسدی (م:220هـ.ق.) و فضل بن شاذان ازدی نیشابوری (م:260هـ.ق.) و حسن بن علی بن ابی حمزه سالم بطاینی کوفی که همگی از اصحاب و معاصران امام رضا(ع) بودند, آثاری را در زمینه یاد شده گردآوری کردند.
عصر آشفتگی و حیرت
کوشش خلفای عبّاسی, برای زیرنظر گرفتن امامان شیعه که پیش از رحلت امام رضا آغاز شده بود, در عصر امام جواد, امام هادی و امام حسن عسکری(ع) ادامه یافت.
بازداشتن امامان شیعی, از هر تلاش فرهنگی و سیاسی, سبب شد, تا با شهادت امام حسن عسکری (260 ـ 232هـ.ق.) بیشترین انشعاب به شیعه راه یابد.
امام عسکری, چون تحت نظر بود, کوشش کرد تا هویت فرزندش حجت بن الحسن, که به سال 256هـ.ق. تولّد یافته بود, برای دیگران پوشیده ماند. بویژه ایشان فرصت ایجاد ارتباط با پیروان خود را نداشت و بیشتر آنان از تماس آزاد با آن حضرت محروم بودند, تا این که پس از پنج سال و هشت ماه و پنج روز امامت, در روز جمعه, هشتم ربیع الاول سال260هـ.ق. به دست معتمد, خلیفه عباسی, در28 سالگی, به شهادت رسیده و در محدوده منزل خود در سامراء, در جوار پدرش امام هادی(ع) به خاک سپرده شد.
خلیفه المعتمد علی الله (256 ـ 279هـ.ق.) در جست وجوی فرزند وی برآمد و دستور داد, خانه امام را بازرسی کنند. مأموران, اتاقها را مهر کردند و قابله ها را به میان زنان و کنیزکان ایشان فرستادند و بر کار آنان گماشتند و….
تنها خواص شیعه بودند که در زمان حیات امام حسن عسکری, از وجود فرزند ایشان آگاهی داشتند21 و حضرت حجت, همزمان با شهادت امام عسکری از انظار ناپدید شد22. و پس از هفت سال, میراث امام حسن عسکری(ع) در میان مادر امام و جعفر, برادر امام, تقسیم شد23.
جعفر, مشهور به (کذّاب) کوشید امامت را از آن خود کند و عده ای را دور خود جمع کرد, ولی به نتیجه نرسید. زیرا از همان سال غیبت, تا سال 329, که سال درگذشت ابوالحسن علی بن محمد سمّری, آخرین نایب خاص امام دوازدهم است, چهار نایب از سوی حضرت حجت برای دراختیار گرفتن زمام امور شیعیان معیّن شدند و از آن پس, غیبت کبرا آغاز گردید, ولی عملاً ادعاهای جعفر کذّاب, شیعه را پریشان تر کرد و میدان را برای تاخت وتاز مخالفان, بویژه معتزله, اصحاب حدیث و سنّت, زیدیّه و خلیفه عبّاسی بازگذاشت و دوره ای آمد که شیعه در تاریخ خود, مانند آن را کمتر شاهد بوده است. دشمنان, از هیچ تبلیغ ناروا و سخت گیری کوتاهی نکردند. مؤمنان بسیاری دچار حیرت شدند و اختلاف به اندازه ای رسید که به نقل شیخ مفید, چهارده انشعاب در شیعه به وجود آمد که از آن میان, فقط سه فرقه به وجود مهدی یقین داشتند. گسترش دامنه شبهات, مؤمنان و اندیشورانی را که براساس تفکر شیعی, به غیبت مهدی پایبند مانده بودند, به نوشتن کتابهای دیگری در این موضوع واداشت. حسن بن حمزه بن عبدالله بن محمدبن حسن بن حسین بن علی سجّاد (م:358) و عبدالله بن جعفر بن حسن حمیری و حسن بن محمدبن یحیی معروف به ابن اخی طاهر, (م:358) و محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی, معروف به ابن ابی زینب, که در اوایل غیبت صغرا متولد شده و از شاگردان ثقة الاسلام محمدبن یعقوب کلینی, (م:342هـ.ق.) است, از آن جمله اند.
نعمانی, در مقدمه الغیبه, درباره راه یافتن تردید در دل مردم, در امر غیبت امام زمان می نویسد: (وشکوا جمیعاً الاّ القلیل فی امام زمانهم وولی امرهم و حجّة ربّهم الّتی اختارها لعلمه24.)
محمدبن حسن بن احمدبن علی صامت قمی, از علمایی بود که از قطع رابطه مستقیم با امام دچار تزلزل شد و کتابی در این باب نوشت. به گفته او روایاتی را که جمع آوری کرده, در الاصول الاربعمأة وجود داشته و پیش از سال 260هـ.ق. به دست شیعیان نگارش یافته است25.
اخباری مربوط به بیست سال پیش از شروع غیبت کبرا در حدود سال 352هـ.ق. وجود دارد که نشان می دهد, حیرت و ناامیدی از بازگشت سریع امام دوازدهم, ویژگی بارز محافل امامیّه بوده است. حملات شدید به غیبت و فلسفه آن از سوی معتزلیانی چون: ابوالقاسم بلخی26 و زیدیّه, همچون ابو زید علوی27 و صاحب بن عباد28, این حیرت را در میان امامیّه, از نیشابور تا بغداد, گسترش داد, تا آن که شماری عقاید خود را ترک گفتند29.
ضرورت تبیین عقلی غیبت
از عصر آشفتگی و حیرت که رابطه ظاهری و عینی شیعیان با امام خود بریده شده, تبیین فلسفه غیبت با بهره گیری از عقل و دلایل عقلی, از اهمیّت ویژه ای برخوردار گردید. برای بیشتر امامیه, این سؤال مطرح بود که مهدی کجاست و تا چه زمانی در پرده غیبت خواهد ماند و علت غیبت چیست30؟
از توجیه هایی که برای پدیده غیبت امام رواج یافته بود, بیان منسوب به خود امام است که به اسحاق بن یعقوب کلینی نوشت: (نیاکانش, همگی, به ظاهر, بیعت حاکمان خود را به گردن داشته اند, اما او خود را مخفی ساخته تا با شمشیر قیام کند و بیعت هیچ حاکم جوری را بر گردن نخواهد داشت31.)
در واقع, عصر غیبت, عصر آمادگی برای سرنگونی حکومت ستم و بیداد است32. ولی این سخنان, چنانکه باید مخالفان را قانع نمی ساخت و با اوج گیری بحثهای کلامی, وجود مجموعه های روایی کلینی, نعمانی و صدوق, پاسخ گوی نیاز روز نبود. ولی ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی, پیش از این عصر, از سده سوّم, فلسفه غیبت را براساس دیدگاه متکلمان بررسی کرده بود و از این نظر, پیشگام بحثهای عقلی در حوزه فلسفه غیبت شمرده می شود. پس از او, علمای دیگر شیعه, از او پیروی کردند. ابوالحسن محمدبن بشر سوسنجردی, ابوالحسن علی بن وصیف الناشی الاصغر (م:365 ـ 27هـ.ق.) ابوالجیش مظفربن محمدبلخی (م:367هـ.ق.) شیخ مفید ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمانی (م:336 ـ 413هـ.ق.) سید اجل علم الهدی ابوالقاسم علی بن حسین مرتضی (م: 436 ـ 355هـ.ق.) و شیخ الطائفه ابوجعفر محمدبن حسن طوسی (م:46 ـ 385هـ.ق.) همه با واسطه, یا مستقیم از او, دانش فراگرفته اند.
با این حال, ابن ندیم, قول شاذی را درباره غیبت به ایشان نسبت داده و می نویسد: (ابوسهل اسماعیل بن علی نوبخت درباره قائم آل محمد نظریاتی داشت و کسی بر او در این سخنان, پیشی نگرفته است.
وی می گفت: من عقیده دارم محمدبن حسن امام بود و در غیبت از دنیا رفت و جانشین او در امامت, در همان غیبت, پسرش بود و همین ترتیب را سایر پسران پس از وی دارند تا زمانی که امـر خداوند ظهور او تعلق یابد33.)
درستی این سخنان بر ما روشن نیست, زیرا افزودن بر این که در هیچ یک از منابع شیعی به آن اشاره نشده است, بخشی از کتاب التنبیه ابوسهل را که شیخ صدوق در کمال الدّین نقل می کند با رأی صاحب نظران شیعی, در خصوص غیبت تفاوتی ندارد34.
در زمان ابوسهل است که حسین بن منصور حلاّج بیضاوی, صوفی معروف, در مراکز عمده شیعه, بویژه در قم و بغداد به تبلیغ و انتشار آراء و عقاید خود پرداخت.
او, ابتدا خود را رسول امام غایب و دلیل و باب آن حضرت معرفی می کرد. ابوسهل که عقاید او را بر وفق امامیه نیافت, به ردّ دیدگاههای او همت کرد و طی دو مناظره رو در رو, عامّه را از او برگرداند. آخرین مناظره حلاّج و ابوسهل, در حدد سالهای 298 و 301هـ.ق. در اهواز اتّفاق افتاد35.
شیخ صدوق و فلسفه غیبت
در زمان ابن بابویه قمّی (شیخ صدوق) علم کلام در میان امامیه مورد بحث بود و خیلی, از جمله خود وی, رد کردن مخالفان را از راه استناد به کلام خدا و حدیث پیامبر و امامان, یا از راه معانی گفته های ایشان کافی می دانستند. شاید وی, از نخستین متفکران شیعی است که عقل گرائی را, بویژه در بخشهایی از کمال الدین, پیشه خود ساخت. قسمتهایی از این کتاب, برگرفته از کتاب الانصاف, نوشته ابوجعفر بن قبه رازی, یکی از بزرگان متکلمان شیعه است که در ابتدا از معتزله بود, بعد به شیعه امامیه گروید و المسترشد را, ابوالقاسم کعبی, در نقد آن نوشت و ابوجعفر, کتاب المتثبت را در ردّ آن نگاشت و کعبی, نقض المتثبت را در ردّ آن نوشت36.
ایشان در مقدمه کتاب خود, به اشکالاتی اشاره می کند که در عصر وی, بر امامیّه در خصوص ضرورت غیبت وارد می شد. از جمله می نویسد:
چرا امام زمان, همانند امامان دیگر شیعه, با اسم و رسم مشخص نیست؟ اگر تشخّص ضرورت ندارد, در آن صورت امامان پیشین نیز می توانستند غایب باشند و همان دلایلی که برای غیبت امام زمان آورده می شود, برای غیبت آنان نیز قابل عرضه بود و اگر دارای فلسفه خاصی نیست, پس چرا امام دوازدهم, از دیده ها غایب است؟37)
شیخ در جواب می نویسد: (دشمنان ما, نسبت به آثار حکمت الهی در جهل مانده اند و از مواقع حق و مناهج سبیل, در مقامهای حجتهای الهی غفلت کرده اند. چون ظهور حجتهای الهی, بر سبیل امکان و تدبیر اهل زمان است, حال اگر شرایط غیرممکن باشد, نهان شدن او برابر حکمت خواهد بود و تدبیر اقتضا می کند که در پرده باشد و خدا او را از دیده ها پنهان بدارد تا وقت بلوغ کتاب فرا رسد, چنانکه برخی از حجتهای پیشین نیز در نهان بوده اند.)
شیخ صدوق, با استناد به روایت عبدالحمید بن ابی الدیلم, از امام صادق(ع) می نویسد: (در عصر ابراهیم, چون امکان ظهور حجت نبود, خداوند او را از دیده ها پنهان داشت و نمرود, فرزندان رعایای خود را برای جستن ابراهیم می کشت و ابراهیم, ستم دیدگان را با افکار خود آشنا می کرد. وقتی شمار آنان به اندازه معیّن رسید, ابراهیم رسالت الهی خود را آشکار ساخت. پیامبران پس از ابراهیم نیز, بر حسب شرایط زمان خود, پنهان یا آشکار, پیام خود را به مردم می رساندند, تا این که زمان موسی فرا رسید. فرعون, برای یافتن موسی, فرزندان بنی اسرائیل را می کشت خداوند, زاده شدن او را پوشیده داشت و موسی را در کنار فرعون پروراند, تا این که زمان مناسب اظهار دعوت فرا رسید.
پس از وفات موسی نیز, این سبک و سیاق ادامه یافت, تا عیسی پیام آسمانی خود را بر مردم عرضه داشت. زمان او, زمان مناسبی بود. خداوند او را از دید جامعه دور نداشت. حواریون عیسی نیز, بعضی در پنهان بعضی آشکارا رسالت خود را ابلاغ کردند, تا محمد بن عبداللّه(ص) به رسالت برگزیده شد. پیامبر نیز, اوصیای خود را معین کرد و به آمدن مهدی, خاتم ائمه, خبر داد. رهبری که زمین را پس از آن که از ستم انباشته گردیده, از عدل و داد پر می گرداند38.)
شیخ صدوق, فلسفه غیبت امام زمان را, همان فلسفه ای می داند که در غیبت پیام آوران و پیشوایان الهی پیشین, وجود داشته است39.
شیخ صدوق, در کمال الدّین نشان می دهد که مسأله مهدویّت, از مسائلی بوده که در اسلام سابقه داشته است و برخی از فرقه ها در جستن مصداق دچار خطا شده اند. وقتی پیامبر(ص) رحلت کرد, عمر خطاب مدّعی شد: او, نمرده است و مانند موسی از میان قومش غایب شده است و به زودی ظهور خواهد کرد. و ابوبکر آیه: (انّک میّت و انّهم میّتون40) را به وی خاطر نشان ساخت, آن گاه عمر از نظر خود, دست کشید41.
به نقل شیخ صدوق, بعد از عمر, کیسانیه, در شناخت مهدی کژ رفتند و گفتند: محمدبن حنفیّه نمرده است, تا جائی که اسماعیل بن محمد حمیری, سیّد شعرا, ابتدا تحت تأثیر این نظریات قرار گرفت و امامت محمد حنفیه را پذیرا شد و اشعاری را در این باره سرود, ولی در پی دیدار با امام جعفرصادق(ع) متوجه خطای خود شد و از راهی که رفته بود, برگشت42.
وی, درقصیده طولانی که درباره غیبت امام زمان سروده, بیم از جان و نبودن شرایط مناسب برای گسترش حکومت دینی امام(ع) را علت غیبت ایشان دانسته است:
ولکن روینا عن وصی محمّد
وماکان فیما قال بالمتکذب
بانّ ولی الامر یفقد لایُری
مستیتر الفعل الخائف المترقب
آن جا که می سراید:
له غیبة لابدّ من ان یغیبها
واقفه فصلّی علیه اللّه من متغیّب
شیخ صدوق, در بخشی از کلام خود, این اشکال را مطرح می کند: (اگر بیم از جان, سبب غیبت امام شده, در این عصر که شیعه از آسایش و امنیت بیشتری نسبت به دوره بنی امیّه برخوردار است, چرا ظهور نمی کند؟)
پاسخ می دهد: (ظهور حجتهای الهی و پنهان شدن آنان, بر حسب امکان و تدبیر اهل ایمان و با میزان حکمت سنجیده می شود43.)
به دنبال آن بخشهایی از اشکالات ابوالحسن علی بن احمدبن بشار را در خصوص فلسفه غیبت نقل می کند و جواب محمدبن عبدالرحمن بن قبه رازی را که ابتدا از معتزله بود, بعد به امامیه پیوست و از مشایخ بزرگ امامیّه شد, در پی آن می آورد.
ابن قبه, کلام ابن بشار را در نفی وجود حجت, مردود می داند و می نویسد: (اگر شما بگویید او کجاست؟ می گوئیم: آیا منظور شما این است که به او دستور دهیم, بر مرکب سوار شده و خدمت شما بیاید و خود را بر شما عرضه کند؟ یا می خواهید تا برای او خانه ای بنا کنیم و او را به آن خانه بفرستیم و اهل شرق و غرب به آن آگاه شوند؟ نه ما به چنین چیزی توانایی داریم و نه این گونه چیزی بر حجت واجب است;44 زیرا امام از ترس ظالمان خود را در نهان نگهداشته است45.)
در یکی از مجالس امیرسعید رکن الدوله, ملحدی از شیخ صدوق پرسید: (در فلان جنگ که چیزی نمانده بود تا روم بر مسلمانان غلبه کند, امام زمان شما کجا بود و چرا خروج نکرد؟)
شیخ جواب داد: (در روزگار پیامبر نیز, شمار کافران بیشتر و قدرتشان بالاتر بود, با این حال, چهل سال پیامبر رسالت خود را ابراز نکرد و مترصد فرصت شد46.)
شیخ اثبات می کند که اعتقاد شیعه به امام زمان, یک اعتقاد مبتنی بر انکار محسوسات, معقولات و عادات نیست47.
فلسفه غیبت از نظر کلام مفید
ابوعبداللّه محمدبن محمدبن نعمان حارثی عکبری بغدادی (336 ـ 413هـ.ق) مشهور به شیخ مفید, پس از شیخ صدوق, به ظهور رسید. او از پیشگامان برجسته امامیّه در دفاع از حریم غیبت و تفهیم اسرار بی شمار آن, به شمار می رود.شیخ مفید, از راه استدلال و برهان, به رد باطل می پرداخت. جایگاه ویژه او, موجب شده است, تا معاصران وی, داوریهای گوناگونی از او داشته باشند.
ابن ندیم می نویسد: (ابن المعلّم, ابوعبداللّه در زمان ما رهبری متکلّمان شیعه را به عهده دارد. در ترکیب کلام برجسته است و عقل نکته سنج و قدرت نفوذ فراوان دارد. من با او ملاقات کرده ام و او را بسیار روشن دیده ام48.)
کلام شیعی که با هشام بن حکم, از شاگردان نامدار امام جعفر صادق(ع) آغاز شده بود, به دست متکلمان برجسته ای چون: علی بن منصور کوفی, یونس بن عبدالرحمن یقطینی, محمدبن ابی عمیرة ازدی بغدادی, حسن بن علی بن یقطین بغدادی, فضل بن شاذان نیشابوری, اسماعیل بن علی بن اسحاق, ابوسهل نوبختی بغدادی, حسن بن موسی نوبختی, ابوالحسین سوسنجردی حمدونی, ابوالحسن ناشی اصغر و مظفربن محمدبن احمد بغدادی استمرار یافت.
شیخ مفید, کلام شیعی را نزد بزرگانی چون: ابویاسر طاهر شاگرد ابی الجیش خراسانی و مظفر بن محمد احمد, ابوالحسن بلخی, حسن بن علی بن ابراهیم بصری و علی بن عیسی بن علی بن عبداللّه بغدادی فرا گرفت و با تلاش گسترده ای آن را به اوج خود رساند و در این مهم از تعالیم معتزلیان نیز بهره جست. شاگردان نامدارش: کراجکی (م:449), سید مرتضی (م:436) و شیخ طوسی (م . 46هـ.ق.) روش او را دنبال کردند و به مرز کمال رساندند.
زمان شیخ مفید (336 ـ 413هـ.ق.) از مقاطع استثنائی تاریخ اسلام است. در این مقطع, دانشوران برجسته ای زندگی می کردند و نقد, بازار گرمی داشت و فرقه های اسلامی و ارباب ادیان و مذاهب گوناگون, با یکدیگر تبادل فکری داشتند و از رو در رویی با یکدیگر پرهیز نمی کردند. در مجالس یکدیگر حضور می یافتند و شبهات به مکتب اهل بیت, دامن گسترده بود و به همین دلیل, شیخ مفید, با بهره گیری از حمایت عضدالدوله بویهی, همه نبوغ و استعداد خود را در زمینه علم کلام, به کار گرفت و با آشنایی دامنه داری که به عقاید ملل و نحل داشت, بر ضد طرفداران همه عقاید باطل, به مناظره برخاست و با بردباری خارق العاده و تحمل آرای دیگران و مشی فروتنانه, شاگردان برجسته ای را تربیت کرد و با خلق آثاری گرانقدر, بخصوص در زمینه کلام شیعی, که شمار آنها به نود می رسد و اختصاص 33 اثر از آن میان, به امامت, به دفاع از کیان شیعه برخاست و با گامهای موثری که برداشت, جایگاه تفکر شیعی را محکم و بلند پایه کرد. ایشان حدود ده اثر, فقط در زمینه غیبت نوشت و هیچ یک از نویسندگان شیعی, در این حدّ به مسأله غیبت نپرداخته است. از آن میان, می توان به آثار زیر اشاره کرد:
1. کتاب الغیبه.
2. المسائل العشره فی الغیبه.
3. مختصر فی الغیبه.
4. النقض علی الطلحی فی الغیبه.
5. جوابات الفارقین فی الغیبه.
6. الجوابات فی خروج الامام المهدی علیه السلام.
و در کتابهای زیر, برخی از مسائل مربوط به غیبت را نقد و بررسی کرده است:
1. الافصاح فی الامامة.
2. الایضاح فی الامامه.
3. العمدة فی الامامة.
4. الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد.
5. العیون و المحاسن.
6. الزّاهر فی المعجزات.
به جز این آثار, چهار رساله از مناظرات ایشان نیز در حوزه مسائل مربوط به غیبت و فلسفه آن تا روز گار ما مانده است.
پرسش کنندگان و طرفهای مناظره, بیشتر معتزله و برخی زیدی, اسماعیلی, اشعری, مرجئه و جبری مسلک بوده اند. گاهی علمای شیعه نیز, به منظور کسب آگاهی بیشتر از شیوه استدلال شیخ, پرسشهای خود را مرتّب کرده و از سرزمینهای دور و نزدیک نزد ایشان می فرستاده اند و شیخ مفید, در مقام پاسخ به این پرسشها, برخی از آثار خود را پدید آورده است. از این مجموعه می توان به کتاب: الفصول العشرة فی الغیبه, اشاره کرد که در پاسخ برخی از پرسشهای ابی العلاء ابن تاج الملک, از علمای شیعه, نوشته است.
از مسائل مهمّی که شیخ در این آثار آن را پیگیری کرده شبه های فراوانی را در زمینه غیبت رد کرده, فلسفه غیبت است. شبهات دیگری نیز, از جمله: انکار وجود امام, فرزند نداشتن امام حسن عسکری, علل پوشیده ماندن ولادت,خروج دعوی امامیه در غیبت از حدّ عادت, غیرعادی بودن طول عمر امام زمان و… در کنار فلسفه غیبت به طور استدلالی و بسیار دقیق جواب داده شده اند.
در مسائل عشره, تدبیر مصالح خلق و آزمون انسانها از سوی خدا, از علل غیبت امام عصر, دانسته شده اند49. شیخ, برای بیان عدم انحصار غیبت در حضرت مهدی, نمونه های دیگر از اولیای الهی را ذکر می کند که در منظر ستم پیشگان پدیدار نمی شوند و برای حفظ دین خود از فاسقان فاصله می گیرند و کسی از مکان آنان خبر ندارد. خضر از آن جمله است که بنا به اجماع اصحاب سیره و اخبار, پیش از زمان موسی تا این زمان بوده است و کسی از جایگاه او خبر ندارد و در آیاتی از قصّه موسی(ع)50 به وجود او اشاره شده است51. جریان اصحاب کهف52 و داستان اصحاب حمار53 را نیز شیخ مفید از این مقوله می داند.
شیخ مفید در فصل هفتم مسائل عشره, این اشکال را مطرح کرده است: (وقتی در عصر غیبت, حدود الهی اجرا نمی شود و نمی توان کسی را به حق دعوت کرد و جهاد مقدسی با دشمنان دین صورت نمی گیرد, چه نیازی به امام زمان, وجود و عدم او چه تفاوتی دارد54.)
در ردّ آن می نویسد: (غیبت امام, خللی به حفظ شرع و ملت وارد نمی کند. امام, در هر صورت, به احوال امت توجه دارد و شیعیان عهده دار دعوت به شرع هستند و در این خصوص, حجت بر آنان تمام است. جهاد با دشمنان دین از نیز, والیان از سوی ایشان می توانند بر عهده گیرند55. بنابراین, غیبت امام, مخلّ غرض نیست. حال اگر امام, به دلیل ترس بر حال خود, نتوانست حدود را اقامه کند و احکام را اجرا کند و زمین به فساد کشیده شد, عامل انتشار فساد, کسی جز ستمگران نخواهند بود و هم آنان باید پاسخ گو باشند56.)
در جای دیگر می نویسد: (اصولاً, ظرفهای تقیه و اضطرار فعل الهی, فعل خود امام یا فعل شیعیان مومن نیست, اینها, ساخته و پرداخته ستمگران و غاصبان خلافت هستند. کسانی که خون امام را مباح کرده, نسبت او را نفی و حقّ او را انکار کرده اند. بنابراین, مسؤولیت, تمام آثار اسف باری که از غیبت امام ناشی می شود, اعمّ از تضییع احکام, تعطیل حدود, تاخیر مصالح و پدید آمدن مفاسد, بر عهده آنان است57.)
ادامه دارد/
منبع : فصلنامه حوزه، شماره 70 و 71