كلمات كليدي : آسمان، ارض، نجوم، جوّ زمين، سمو
نویسنده : حجت الله جعفري
برابر عربی واژۀ آسمان، «سماء» است که از ریشه سُمُوّ، سُمی و یا سَمو گرفته شده است[1] و در لغت به معنای «فوق و بالای هر چیزی»[2]، «رفعت و بلندی»[3] و «چیزی بالای چیز دیگر و محیط بر آن»[4] میباشد.
در قرآن کریم به آسمان از دو جهت اشاره شده است. آسمان مادی و آسمان معنوی؛
1- آسمان مادی:
قشر هوای متراکمی (جوّ زمین) که دور تا دور کره زمین را پوشانده و
طبق نظریه دانشمندان ضخامت آن چند کیلومتر است.[5]
«وَجَعَلنا السّماءَ سَقفاًً مَحفُوظاً»[6]
«ما آسمان را سقف محکم و محفوظی قرار دادیم»
2- آسمان معنوی:
جایگاه و معبد فرشتگان، محل صدور احکام و اوامر الهی و الواح و
مقررات است و نامههای اعمال به آنجا میرود.[7]
«...اِلَیه یَصعَدُ اِلَیکُمُ الطََََُّیَََََّّّب والعَمَلُ الصََََّالِحُ یَرفَعُه»[8]
«سخنان پاکیزه به سوی او صعود میکند و عمل صالح را بالا میبرد»
روشن است که اعمال صالح و پاکیزه نیستند که به سوی این آسمان بالا روند. بلکه به سوی مقام قرب خدا پیش میروند و عظمت و رفعت معنوی مییابند. بنابراین نتیجه میگیریم که آسمان در این گونه موارد، اشاره به این آسمان حسی و مادی نیست.[9]
عظمت آسمان در قرآن
در قرآن و روایات آسمان دارای جایگاه بلند و با اهمیتی است. خداوند در آیاتی چند به آسمان سوگند یاد میکند که این سوگند به سبب شرافت و نورانیت آن است.
«وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الحُبُک»
«قسم به آسمان که دارای چنین و شکنهای زیباست»[10]
خداوند در چند آیه، بر عظمت و شگفتی آفرینش آسمانها تصریح کرده و آن را از آفرینش انسان (با تمام پیچیدگی) دشوارتر دانسته است.
«لَخَلقُ السّمَوَاتِ وَالاَرض أَکبَرُ مِن خَلقِ النََّاسِ»[11]
«آفرینش آسمانها و زمین از آفرینش انسانها مهمتر است»
بشر تاکنون درباره بزرگی و عظمت آسمانها بسیار تحقیق و تفحص کرده و کتابهای فراوانی نوشته، ولی با این وجود علم او در این زمینه بسیار اندک است. برای بیان عظمت آسمانها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
آفرینش آغازین آسمانها، وسعت و گسترش آنها، شمار ستارگان که با چشم عادی، هفت هزار و با تلسکوپ قوی، دو هزار میلیون و پس از کشف کهکشانها دههزار میلیارد گفته شده است. فاصله آنان با یکدیگر که سال نوری مقیاس اندازهگیری آن است، وزن و حجم هر یک و وجود نیروی جاذبه که هر کدام را در مدار معینی نگه داشته و نظم دقیق در حرکت آنها.[12]
واژه آسمان در قرآن
واژه آسمان در قرآن به معانی متعددی به کار رفته و یا به مصادیق گوناگون اطلاق شده است؛
1. آسمان به معنی جهت بالا[13]
2. آسمان به معنی جوّ اطراف زمین
3. آسمان به معنای کرات آسمانی[14]
4. آسمان به معنای مقام قرب و حضور الهی[15]
در قرآن، برای آسمان ویژگیهای گوناگونی ذکر شده؛
1- سقف محفوظ:
«وَجَعَلنَا السّمَاءَ سَقفَاً مَحفُوظَاً»
یکی از ویژگیهای آسمان این است که همچون سقفی بلورین، اطراف ما را احاطه کرده است. به قدری محکم و مقاوم است که از یک سد پولادین که چندین متر ضخامت داشته باشد نیز محکمتر است! که اگر این نبود، زمین دائماً در معرض رگبار سنگهای پراکنده آسمانی قرار می گرفت.[16]
2- سقف مرفوع (برافراشته):
«وَالسََّقفُ المَرفُوعِ»[17]
«و سقف برافراشته»
منظور از برافراشتن آسمان جدا ساختن آن از زمین است؛ به گونهای که با نور افشانی، رعد و برق و ریزش باران بر زمین تسلط دارد.[18] تعبیر به سقف از آن رو است که ستارگان و کرات، چنان سراسر آسمان را پوشاندهاند که به سقفی میمانند، همچنین ممکن است به جوّ اطراف زمین اشاره باشد که مانند سقفی محکم آن را فرا گرفته از آسیب شهاب سنگها حفظ میکند.[19]
3- تسبیح کننده:
آسمانها همانند دیگر موجودات عالم، حمد و تسبیح خدا را میگویند « تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَمَن فِیهِنَّ »[20]
«آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند همه او را تسبیح میگویند»
4- مطیع خداوند:
قرآن، با صراحت، فرمانبرداری آسمان و زمین در مقابل اوامر الهی را بیان میکند:
« فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ »[21]
«به آن (آسمان) و به زمین دستور داد: ْبه وجود آیند (و شکل گیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه! آنها گفتند: ما از روی طاعت میآییم و شکل میگیریم»
آسمان یکی از موضوعاتی است که آیات فراوانی در قرآن (120 بار به صورت مفرد، 190 بار به صورت جمع)[22] در رابطه با آن آمده است که بحث از همه آیات در این مختصر نمیگنجد و سزاوار است برای مطالعه بیشتر به تفاسیر و کتابهایی که در رابطه با قرآن و کیهان شناسی و اعجاز علمی قرآن نوشته شده مراجعه شود.