ترکیب اتحادی

كلمات كليدي : تركيب، تركيب حقيقي، تركيب اعتباري، تركيب عقلي، تركيب خارجي، وحدت، وجود

نویسنده : مسعود اسماعيلي

ترکیب در فلسفه به معنیِ «یکی شدنِ چند چیز» یا «اتحاد امور کثیر» است و دو تقسیم اصلی دارد: اول: تقسیم ترکیب به ترکیب حقیقی و ترکیب اعتباری[1] و دوم: تقسیم ترکیب به ترکیب خارجی و عقلی.[2] اما ترکیب، تقسیم دیگری نیز دارد: تقسیم به «ترکیب اتحادی » و «ترکیب انضمامی »[3] که این تقسیم با دو تقسیمِ یادشده، نسبتهایی دارد که در ادامه خواهد آمد.

ترکیب اتحادی:

در ترکیب اتحادی، ذات یک شیء با ذات شیء دیگری ، یکی می‌شود و ذات کاملتری را می‌سازد ولذا در ترکیب اتحادی، تنها با یک موجودْ مواجهیم. در واقع در این ترکیب، اجزاء وجود و ذات متمایز و متعددی در خارج ندارند ولذا یک چیز بیشتر وجود ندارد که عینِ آن دو جزء است.[4]

تفاوت ترکیب اتحادی و انضمامی:

در ترکیب اتحادی، ذات شیء با ذات شیء دیگر، یکی می‌شود ولذا در مرکب اتحادی، یک چیزْ بیشتر نیست.[5] اما در ترکیب انضمامی، اجزاءْ دارای تعدد و تمایزِ وجودی در همان خارج هستند و ذات و وجود جدا ومتمایزی در خارج دارند.[6]

نسبت ترکیب اتحادی با دیگر تقسیمات ترکیب:

در دیدگاه بسیاری از فیلسوفان، چون در ترکیب اتحادی، اجزاءْ ذات و وجود جداگانه‌ای ندارند، تمایز و تعددِ اجزاءِ آن تنها در ذهن، با تحلیل عقلی میسر می‌شود و در خارج، به هیچ وجه نمی‌توان میان اجزاء آن تمایزی قائل شد. از این رو طبق نظر این گروه، ترکیب اتحادی ترکیبی عقلی است نه خارجی.[7] اما ملاصدرا عقیده دارد که ترکیب خارجی را بگونه‌ای دیگر نیز می‌توان در نظر گرفت که با ترکیب اتحادی سازگار باشد: بدین نحو که هرچند اجزاء مرکب، در حال ترکیبْ تنها تمایزِ ذهنی دارند اما این قابلیت را نیز دارند که در خارجْ، در وضعیتِ غیرمرکب با هم، به صورتِ جدا و متمایز از یکدیگر موجود باشند؛ مثل ترکیب ماده و صورت نوعی (طبق رأی این گروه).[8] از این رو طبق دیدگاه ملاصدرا و اَتباعِ وی، اگر اجزاءِ مرکب، چنان قابلیتی را داشتند آن ترکیب را خارجی و اگر اجزاء چنان قابلیتی را نداشتند، آن ترکیب را عقلی می‌نامیم. بنابراین می‌توان ترکیب اتحادی را اعم از ترکیب خارجی (به معنای صدراییِ آن) و ترکیب عقلی دانست.[9] اما اگر ملاک در تعریف خارجی و عقلی، قول فلاسفه قبل از ملاصدرا باشد، ترکیب اتحادی ترکیبی عقلی خواهد بود اما در وضعیتی که اجزاءْ دارای ترکیب اتحادی‌اند، طبق نظر همه فیلسوفان، تنها یک وجود و یک ذات وجود دارد و اجزاءْ هیچ‌یک وجود یا ذات یا ماهیتِ ذاتیِ جدایی ندارند، باید اتحادِ آن اجزاء را اتحادی حقیقی دانست. از این رو ترکیب اتحادی، بدون هیچ تردیدی ترکیب حقیقی خواهد بود نه اعتباری.[10]

بدین ترتیب باید گفت طبق دیدگاه صحیح (نظر ملاصدرا)، ترکیب اتحادی ترکیب حقیقیِ اعم از خارجی و عقلی است.

برخی از مصادیق ترکیب اتحادی:

ترکیب یک چیز از ماده و صورتِ نوعی، طبق دیدگاه صحیح (دیدگاه ملاصدرا) ترکیبی اتحادی است؛ زیرا جسم یک واحد حقیقی است که دارای وحدت حقیقی می‌باشد ولذا وجود واحدی است نه متعدد. اما چون این ترکیب، در خارجْ بگونه‌ای است که می‌تواند در برخی شرایط از بین برود، و ماده و صورتِ موجود در ضمن این ترکیب، جدا از یکدیگر موجود باشند، باید ترکیب مزبور را ترکیب اتحادی خارجی بدانیم.[11]

همچنین ترکیب یک موجود ممکن بالذات، از وجود و ماهیت، یک ترکیب اتحادی است.[12] چون تمایز و زیادتِ وجود و ماهیت، طبق نظریه "اصالت وجود"، تنها در ذهن است نه در خارج. وچون هیچ‌گاه ماهیت از وجود جدایی‌پذیر نیست، پس نمی‌توان ترکیب از آن دو را ترکیبی خارجی به معنای صدراییِ آن، دانست ولذا ترکیب از وجود و ماهیت، ترکیبِ اتحادیِ عقلی است.

همچنین به نظر می‌رسد که ترکیب یک خط از پاره‌خط‌های مختلف، ترکیب اتحادی است؛ چون ‌خط در عالم واقع دارای اتصال حقیقی است ولذا جهتِ وحدتِ حقیقی دارد[13] اما اجزاء آن در واقعیت، دارای وجودهای جداگانه‌ای نیستند و همه در ضمنِ همان وجودِ متصلِ واحد (خط) موجودند و اگر در واقعیت، دارای وجودهای مختص خود بودند، دیگر خطی وجود نداشت و تنها با چند پاره‌خط روبرو بودیم. در واقع، این ذهن ماست که با قوه تحلیل خود، پاره‌خط‌های درون خط را از یکدیگر جدا می‌کند و بصورت متمایز در می‌آورد. چه ‌اینکه اگر پاره‌خط‌های مزبور، در خارجْ دارای وجودهایِ مختصِ خود بودند، دیگر خطی در خارج وجود نداشت و تنها با چند پاره‌خط روبرو بودیم. پس باید گفت در واقع، این ذهن ماست که با قوهٔ تحلیلِ عقلانی و به کمک نیرویی به‌نامِ "وَهم"، پاره‌خط‌های درون خط را از یکدیگر جدا می‌کند و بصورت متمایز در می‌آورد.

ترکیب یک چیز از جنس و فصل نیز ترکیب اتحادی محسوب می‌شود؛[14] زیرا جنس و فصل، لحاظ و تصورِ لابشرطیِ ماده و صورت‌اند و چنین تصور و لحاظی از اجزای یک ماهیت، از نظر بیشترِ فیلسوفان، تنها در ذهن تحقق دارد نه در خارج از ذهن. بنابراین هر چیزی که دارای جنس و فصل است، از آن جهت که دارای جنس و فصل است، مرکَّبی اتحادی (البته اتحادیِ عقلی) محسوب می‌شود.

اما اگر مطابق دیدگاه ملاصدرا، ماده و صورتِ خارجی را مصداقِ خارجیِ جنس و فصل بدانیم و بدین نحوْ جنس و فصل را امورِ خارجی محسوب کنیم،[15] ترکیب از جنس و فصل، تنها در صورتی ترکیبِ اتحادی خواهد بود که ترکیب ماده و صورتِ خارجی را نیز اتحادی بدانیم (که گفته شد نظرِ صحیح همین است). پس، در صورتی که جنس و فصل، دارای ماده و صورت خارجی باشند، ترکیب از جنس و فصل، ترکیبِ اتحادیِ خارجی خواهد بود؛ چون ترکیب از ماده و صورت خارجی، ترکیب اتحادیِ خارجی است (به معنایی که گفته شد). مطابق این دیدگاه، اگر در ازای جنس و فصل، ماده و صورتی در خارج نباشد، ترکیب از جنس و فصل، ترکیب اتحادی ذهنی است.[16]