علت داخلی

كلمات كليدي : علت داخلي، ماده، صورت، علت مادي، علت صوري، علل قوام، علل ماهيت

نویسنده : مهدي افضلي

در تقسیمات مختلفی ‌که برای علل بر می‌شمارند، یکی تقسیم آن به علل داخلی و خارجی است. علل داخلی منحصرا در امور مادی راه دارد و همواره با معلول متحد می‌باشد. تا زمانی‌که معلول باقی است علت نیز باقی خواهد بود. از میان اقسام مختلف علل، علت مادی به عنوان یک جزء از اجزای قوام‌بخش معلول مورد پذیرش قریب به اتفاق فیلسوفان بوده است و فیلسوفان یونانی نخستین علتی را که مورد توجه قرار داده و کشف کردند، همین علت مادی بود. وقتی سخن از ماده المواد اشیا به میان می‌آمد همین علت مادی مراد بود و به سایر علل یا توجه نداشتند یا آنرا منکر بودند. در مدخل علت مادی و صوری بیشتر در این باب سخن گفته می‌شود. به اختصار می‌توان گفت: علل مادی و صوری به عنوان اجزای تشکیل دهنده معلول و مقوم ماهیت آن می‌باشند. طبیعتا وقتی علت مادی و صوری دو جزء قوام بخش معلول باشند، حکایت از این می‌کنند که علت داخلی دو قسم دارد:

الف) یکی ماده نسبت به نوعی‌که مرکب از ماده و صورت می‌باشد. زیرا ماده دو حیث دارد؛ یکی حیثی‌که صرفا نسبت به صورت ملاحظه می‌شود، لیکن حیث دیگر مربوط به زمانی است که به نوع، یعنی مجموع مرکب از ماده و صورت ملاحظه شود. اگر صرفا نسبت به صورت ملاحظه شود بدین مفاد که او چیزی است که استعداد تبدیل شدن به چیز دیگر را دارد، ماده نامیده می‌شود، ولی وقتی نسبت به نوع مرکب از ماده و صورت ملاحظه شود آنرا "علت مادی" می‌نامند. از باب نمونه جسمی‌که توان پذیرش صورت انسانی را دارد ماده نام دارد ولی همین جسم نسبت به انسان که مرکب از جسم نامی حساس متحرک بالاراده و ناطق است، علت مادی نامیده می‌شود.

ب) دیگری صورت نسبت به نوع مرکب از ماده و صورت؛ به همان ترتیبی که در مورد ماده گفته شد، اگر صورت نسبت به ماده سنجیده شود به گونه‌ای است که آنرا فعلیت می‌بخشد و از حالت قوه خارج می‌کند در این حالت آنرا "صورت" می‌نامند، ولی اگر نسبت به مجموع ماده و صورت به عنوان یک نوع نگریسته شود آنرا علت صوری می‌نامند. از باب نمونه نفس ناطقه انسانی از آن‌ جهت که باعث فعلیت یافتن ماده انسان می‌شود، صورت به شمار می‌آید لیکن نسبت به انسان که مرکب از جسم نامی حساس متحرک بالاراده و ناطق است، علت صوری خوانده می‌شود.