آشنایی ایرانیان با فلسفه های جدید غرب

عصر قاجار به دلیل رویارویی جدی ایران با تمدن و استعمار مغرب زمین دارای ویژگی ها و اهمیت خاصی می باشد. مواجهه ایران خسته از قتل و غارت افاغنه و سپس جنگ‌های عصر نادرشاه که تمام توان کشور را مصروف خود نموده بود و امکان هر نوع رشد و شکوفایی علمی، فرهنگی و اقتصادی را از آن سلب کرده بود و نیز هرج و مرج ناشی از مرگ کریمخان زند و فروپاشی کلی نظام سیاسی کشور و جنگ‌های متعدد خان قاجار با دیگر مدعیان سلطنت با استعمار قدرتمند غرب که در پی 3 قرن تلاش به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یافته بود و به دنبال یافتن منابع و نیروی کار ارزان و نیز بازار گسترده و وسیع متوجه شرق شده بود، کشور ما را در موقعیتی حساس قرار داد.

غرب پس از رنسانس دیگر فقط به دنبال بسط سلطه اقتصادی و سیاسی خود بر شرق نبود، بلکه علاوه بر آن موارد، سعی داشت فرهنگ خود را نیز به شرق تحمیل نماید. ایرانیان در جریان جنگ‌های ایران و روس به طور جدی دریافتند که با نیرویی به مراتب قوی‌تر از خود مواجه شده‌اند، لذا به منظور جلب کمک دول اروپایی ـ و نه به منظور شناخت غرب و درک چگونگی پیشرفت کشورهای غربی ـ بدون توجه به فرهنگ مناسبات جدید جهانی متوجه برخی کشورهای اروپایی شدند.

حیرت و واداد‌گی، اولین عکس العمل آن دسته از ایرانیانی بود که به غرب سفر کرده بودند تا حمایت غربیان را در جنگ‌های ایران و روس جلب کنند. با افزایش حضور و نفوذ غرب در ایران، افزایش سفرهای ایرانیان به غرب و نیز شکست ایران در جنگ با روسیه و سپس دست اندازی‌های انگلستان در هرات، افغانستان و جنوب ایران، مساله شناخت غرب و رمز و راز پیشرفت‌های شگرف آن برای جامعه ایرانی جدی تر شد.

حیرت زدگان که همه چیز را از دست رفته تلقی می‌کردند، یکباره تقلید همه جانبه از غرب را توصیه کرده و صراحتا اظهار کردند بی هیچ چون و چرا باید در همه شوون فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از غرب تبعیت کرد. آنان برای نیل به این مقصود تمامی سنت‌ها و هنجارهای فرهنگی جامعه ایران را به سخره گرفتند و ایرانی را موجودی معرفی کردند که فاقد تعقل و تفکر بوده و راهی جز تقلید محض در پیش رو ندارد.

اینان که از فرهنگ اصیل دینی و ایرانی بی بهره و نسبت به فرهنگ غربی نیز کم اطلاع بودند، جامعه ایرانی را به سوی بی هویتی و مسخ فرهنگی رهنمون گشتند.

نگاهی به پیشینه برخی از این افراد نشان می‌دهد که شعار غربگرایی مطلق با منافع مادی و موقعیت‌های سیاسی شخصی آنان ارتباطی تنگاتنگ داشته است. عده‌ای دیگر از افراد جامعه ما به مقابله با هر آنچه رنگ و بویی از غرب داشت، برخاستند و یکباره تمامیت غرب را طرد کردند. عده ای نیز سعی کردند بین دو رویه تمدن غربی و استعمار غربی تفکیک قائل شده و جامعه را تشویق به اخذ وجوه تمدنی غرب و پرهیز از وجوه استعماری آن نمایند. عده ای نیز ضمن تکیه بر سنت‌های اصیل دینی و فرهنگی اسلامی و ایرانی سعی داشتند به تعریف جدیدی از تمدن که برخاسته از سابقه تمدنی جهان اسلام بود، دست یازند.

در هر حال چگونگی مواجهه با غرب که موضوع محوری غرب شناسی، غرب گرایی و غرب ستیزی ایرانیان بوده است، هم اکنون نیز در مباحث نظری جامعه ما جایگاهی ویژه دارد. در کتاب «آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب» نویسنده سعی دارد این برخورد فکری و عمق آشنایی ایرانیان با فلسفه غرب در عصر قاجار را تبیین نماید.

«مسیحیت، مشخصه فرهنگ غرب»، مبلغان مسیحی و متکلمان شیعی در عصر جدید، فلسفه در ایران دوره صفوی به روایت شاردن، جهان گرد فرانسوی قرن هفدهم میلادی، گنجینه لغت از قرن 11 هجری، عباس میرزا و مساله تجدد، خاطرات اوژن بوره، نخستین ترجمه فارسی گفتار در روش دکارت، حسینقلی آقا: چهره متجدد عصر قاجار به روایت کنت دو گوبینو، میرزا ملکم خان و اصول نظری نظام پیشنهادی او، میرزا فتحعلی آخوندزاده و فلسفه غرب، افضل الملک کرمانی مترجم رساله گفتار دکارت، قطعاتی چند از یک متن فارسی به قلم افضل الملک کرمانی در تفسیر فلسفه دکارت، ذکر فلاسفه بزرگ غرب در کتاب بدایع الحکم، بدیع الملک میرزا عماد الدوله و...، آقای علی حکیم مدرس زنوزی و بدیع الملک میرزا، بدیع الملک میرزا و علی اکبر مدرس حکمی، خانواده امامقلی میرزا عمادالدوله و پسرش بدیع الملک میرزا و محمدعلی فروغی و سیر حکمت در اروپا عناوین فصول هجده گانه این کتاب است.

نویسنده در قسمتی از پیش درآمد کتاب می‌نویسد: مساله شناخت فلسفه جدید غرب از مساله روابط کلی ایرانیان با کشورهای غربی جدا و مجزا نیست. به همین دلیل نگارنده لازم دیده است زیربنای تاریخی بحث خود را و مواقف مهم آن را به نحوی از قبل روشن و مشخص سازد. این کتاب از آثار دکتر کریم مجتهدی، استاد فلسفه دانشگاه با شمارگان 2000 نسخه برای سومین بار توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و بهای 3200 تومان منتشر شده است.

روزنامه جام جم، شماره 2964، 18/7/89،صفحه 11(اندیشه)