خبرگزاری فارس: افکار و آداب جوانمردی از جمله‌ی این ذخایر معنوی و فرهنگی است که به قول هانری کربن به صورت یک سلسله تعالیم اخلاقی و یک نوع حکمت عملی برای عامه‌ی مردم درآمده و در دوره‌های فترت کارساز بوده است وشخص به حکم محبت و به فرمان عشق اجرای آن را به عهده گرفته است و آن را می‌توان «آیین جوانمردی» نامید.
گرایش به درون شریعت
افکار و آداب جوانمردی از جمله‌ی این ذخایر معنوی و فرهنگی است که به قول هانری کربن به صورت یک سلسله تعالیم اخلاقی و یک نوع حکمت عملی برای عامه‌ی مردم درآمده و در دوره‌های فترت کارساز بوده است؛ بدین معنی که آن بخش از احکام دین و اصول عقلی که مربوط به زندگی افراد در جامعه و رفتار آنان با بکدیگر بوده به صورت تلطیف شده و با گذشت زمان از انواع صافیهای تجربی و انسانی عبور کرده و در قالب قواعد اخلاقی به ظریف‌ترین حالات خود درآمده و از نسلی به نسل بعد سپرده شده است. خلاصه و چکیده‌ی آن عبارت است از تکالیفی که شخص به حکم محبت و به فرمان عشق اجرای آن را به عهده گرفته و بحث نظری و عملی آن در فتوت نامه‌های گوناگون آمده است که می‌توان همه را به عنوان «آیین جوانمردی» نامید.
جوانمردان در ایران و فتیان در دیگر بلاد اسلامی یک شاخه از مسلمانان شیعی مسلک بودند که به تبعِ عرفای نامدار سده‌های نخستین اسلام کوشیدند به باطن و درون احکام شریعت دست یابند و عشق و محبت و حرمت به میثاق دوستی و وفای به عهد را که در بطن این قوانین و احکام نهفته است مأخذ اعمال خود قرار دهند و احساسات رقیق و ادراک ظریف عارفانه را - که اگر در مذاهب و مدنیتهای دیگر جهانی هم به وجود آید، خاص نخبگان و افراد استثنایی است - به کمک فتوت نامه‌های هر صنف و گروهی به اعماق جامعه ببرند و به مشتاقان و مستعدان بیاموزند و در عمل جاری و ساری گردانند. از این طریق بود که پیشوایان و پیران فتوت در تکوین شخصیت معنوی نیاکان ما اثری عمیق و در تربیت اصیل اجتماعی آنان سهمی به سزا داشته‌اند زیرا جملگی با اعتقاد عمیقی که به احکام الهی داشتند سعی کردند از حیات انسانی درک واقعی پیدا کنند و این احکام را با خصوصیات فردی و جمعی مردمان تطبیق دهند و مانع ترکتازی و قشری‌گری اهل ظاهر گردند.
این انسانهای آزاده و بزرگوار در ادوار پرآشوب و به هنگام فترتها و انتقال قدرتها و انحطاط و تغییر حکومتها مردم بی‌پناه سرزمین خود، بالاخص ساکنان شهرها را از گزند انواع تجاوزات محفوظ داشتند و با تعمیم اصول و مبانی جوانمردی به همه‌ی جنبه‌های زندگی و به روابط انسانی حال و هوایی از محبت و دوستی بخشیدند و بدین نحو سرمایه‌ی گرانبهایی از عشق و محبت و کفِّ نفس و خویشتن‌داری و مدارا و گذشت برای ما به جا گذاشتند، سرمایه‌ای که برای امروز و فردایمان نیز بسیار کارآمد است و در جهان کنونی همگی سخت بدان نیازمندیم، زیرا خردمندان جامعه‌ی بشری معترفند که انسان امروز نیاز مبرم به آرامش و مدارا و تساهل و تسامح و تفاهم قلبی و تحمل دیگری دارد و در دنیای صنعت زده‌ی آزمند معاصر تجربه‌ی زندگی نشان داده است که پیشرفت علوم و فنون و صنایع و ارتباطات به تنهایی آدمی را به آن هدفهای عالی و معنویت متعالی نمی‌رساند.
قشری گریزی فتیان
جوامع بشری محتاج و مشتاق معنویت راستین هستند، اما مکتبهایی که به صور گوناگون و در آغاز و در ظاهر به نام حفظ حیثیت و آزادی و اعتلای انسانی وارد صحنه می‌شوند در نتیجه‌ی تعصباتی که مولود اندیشه‌های «قالبی» و قشری است در عمل بزرگترین صدمات را نسبت به انسان روا می‌دارند و آیین جوانمردی که در اصل با اتکاء به «فطرت» نیک انسانی به وجود آمده و درصدد محفوظ نگه داشتن انسان از انواع قشری‌گریها و تعصبات بوده است، در آینده نیز می‌تواند ما را از این نوع صدمات مصون بدارد.
تأثیر اسلام به مکتب جوانمردی
آنچه که واژه‌ی عربی «فتوت» و لغت فارسی «جوانمردی» بر آن اطلاق می‌شود، از خصوصیات فرهنگ و تمدّن معنوی اسلامی است که هم مورد توجه و علاقه‌ی پژوهندگان علوم دینی است، هم مطمح نظر فیلسوفان و جامعه‌شناسان. از این‌رو وقتی آقای مرتضی صرّاف چاپ رسائل جوانمردان را که مشتمل بر هفت فتّوت نامه است به ما پیشنهاد کرد، پیشنهادشان با برنامه‌هایی که داشتیم از هر حیث مطابقت داشت و ما از آن استقبال کردیم؛ به ویژه که تحقیقات مربوط به فتّوت، در ایران کنونی مورد توجه قرار گرفته است و در این مورد همه‌ی ما مدیون آقای محمّد جعفر محجوب هستیم که به تازگی توانسته‌اند از کتاب پرحجم فتوت‌نامه‌ی ملاحسین واعظ کاشفی، که مدتها چشم به راه آن بودیم، چاپ تازه‌ای - به همراه یک مقدمه‌ی تاریخی مشروح - عرضه بدارند و بنیاد فرهنگ ایران آن را منتشر کرده است.
جوانمرد همان سالک است و همان «شوالیه»
واژه‌ی عربی « فتی » که جمع آن فتیان است، بر مفهوم جوانی - از شانزده تا سی سالگی - دلالت می‌کند. معادل فارسی این واژه، « جوان » و معادل لاتینی‌اش«جوونیس »[1] است. «جوانمردی» که معادل فارسی فتّوت است، همان جوانی است و مفهوم دقیق لغوی آن، دوره‌ی جوانی از حیث جسمانی است، اما معنای مجازی که «سالک» یا زائر معنوی است که به منزلگه دل رسیده باشد؛ یعنی حقیقت باطنی انسان را درک کرده و در نتیجه به مرحله‌ی جوانی جاودانه‌ی روح نایل گردیده باشد. جوانی از لحاظ جسمانی به معنای رسیدن به کمال و شکفتگی ظاهری و جسمانی انسان و از لحاظ معنوی به مفهوم شکوفایی کامل خصلتها و نیروهای درونی اوست. به جوان، فتی یا جوانمرد و در زبان فرانسه شوالیه می‌گویند.
معنای شوالیه
chevalier (شهسوار) اصولاً شوالیه‌گری آمیزه‌ای بود از سنتهای نظامی اقوام ژرمن، آداب و شعائر مسیحی و رسمهایی که از عالم اسلام و ایران باستان به اروپا راه یافته بود. شوالیه‌گری در اواسط قرون وسطی به تدریج شکل گرفت و در قرنهای بعد در زندگی اجتماعی، روابط اجتماعی، روابط سیاسی و زمینه‌های ذوقی و هنری اروپاییان تأثیر فراوان به جا گذاشت.
اصول شوالیه‌گری که برای تحکیم رژیم فئودالی به وجود آمده بود، شوالیه را مؤظف می‌ساخت در جنگ شجاع و به تعهدات فئودالی پای‌بند باشد و از شرف و ناموس زنان و ضعفا دفاع بلاشرط کند.
ورود به جرگه‌ی شوالیه‌ها مراحل و قواعدی داشت. جوانی که خانواده‌اش او را برای خدمت شوالیه‌گری آماه می‌ساخت، بایستی دوران طولانی رنج، مرارت و انضباط شدید را تحمّل می‌کرد. جسم و روح خود را با کار و شرکت در مسابقه‌ها و با تمرینهای بدنی خطرناک تقویت می‌نمود. پس از تکمیل آموزشها، به جرگه‌ی شوالیه‌ها پذیرفته می‌شد. نخست با استحمام، جسم و روح خود را طاهر می‌کرد و به این سبب به او شوالیه‌ی گرمابه می‌گفتند. شوالیه‌ی شمشیر به کسی گفته می‌شد که به پاداش جانفشانی در جنگ، به این عنوان مفتخر می‌گردید. در هر حال ورود به این جرگه با مراسمی در کلیسا همراه بود. شوالیه، نیم تنه‌ای سفید، جبّه‌ای سرخرنگ و ردایی سیاه هر زنی بر تن می‌کرد. سفید، نشانه‌ی پاکی اخلاق، سرخ علامت آمادگی خون فشانی در راه خدا یا شرف، و سیاه نشانه پذیرفتن مرگ توأم با وقار و متانت بود. شوالیه با این لباس، شب را در کلیسا با دعا و عبادت صبح می‌کرد. به گناهان خود نزد کشیش اعتراف می‌نمود و تعهّد می‌سپرد به وظایف اخلاقی، دینی، اجتماعی که کشیش مؤعظه می‌کرد، عمل کند. آن گاه با شمشیری که به گردنش آویخته بود تا محراب کلیسا پیش می‌رفت. کشیش، شمشیر را از گردنش باز می‌کرد، تبرّک می‌نمود و دوباره برگردن او می‌آویخت. سپس شوالیه‌ی نامداری که در آن مراسم حضور داشت، از وی می‌پرسید: به چه سبب می‌خواهی به جرگه‌ی شوالیه‌ها وارد شوی؟ آیا قصد تو مال اندوزی است یا تن آسانی با به دست آوردن عنوانی بدون آنکه زیبنده‌ی آن باشی؟ شوالیه پاسخ می‌داد. هیچ کدام، بلکه به قصد خدمت به آرمان بزرگ شوالیه‌گری که ایثار جان و مال برای راحت دیگران و ناچیز شمردن مرگ در راه اجرای تعهّد اخلاقی و دینی است. شوالیه‌های حاضر در مراسم به همراه بانوان، پیرایه‌های رزم را، مانند زره و نیم تنه، بر او می‌بستند، بازوبندهای فولادین را بر بازوانش می‌پوشاندند، دستپوشهای آهنین و شمشیر و مهمیزهای شوالیه‌گری را بدو می‌سپردند. سپس شوالیه‌ی بزرگ از جای برمی‌خاست و با پهنای شمشیر سه بار برگردن یا شانه‌ی او می‌زد و سیلی محکمی بر گونه‌ی وی می‌نواخت. ضربه‌های شمشیر و سیلی نشانه‌ی آخرین توبه‌ای بود که بایستی شوالیه بدون تلافی‌جویی تحمّل نماید.
شوالیه‌ی بزرگ در پایان مراسم این عبارت را بر زبان می‌راند: «به نام خدا، میکائیل وژرژ قدیس تو را شوالیه می‌کنم.»
در این هنگام به تازه شوالیه شده یک زوبین، یک کلاهخورد و یک اسب بخشیده می‌شد. و او در حالی که زوبین را در هوا حرکت می‌داد و شمشیر را از نیام بیرون کشیده بود، از صحن کلیسا سواره بیرون می‌رفت و در مجلس ضیافتی که دوستانش ترتیب داده بودند، شرکت می‌کرد.
با گذشت قرنها، شوالیه‌گری مراحل مختلفی را پشت سر نهاد. اگر از نظر هنری، ذوقی و تمدنی، ظرایف و لطایفی را ایجاد کرد، خشونتها و ظلم و جورهای بسیاری نیز به بار آورد.
به عقیده‌ی برخی از تاریخ دانان، کلیسا و زن دو عامل تعدیل کننده‌ی خشونتها به شمار می‌رفت. کلیسا تا اندازه‌ی زیادی توانست جنگ‌طلبی شوالیه‌گری را به جنگهای صلیبی متوجه کند. پرستش مریم عذرا در تلطیف اخلاق شوالیه‌ها تأثیر داشت و زنان در تحوّل جنگجویان به افرادی اصیل، شریف و نجیب بسیار مؤثر بودند؛ چرا که عشق به زن لازمه‌اش رسیدن به کمالات ادبی و به جان خریدن خدمات پررنجی بود که شوالیه‌ی عاشق پیشه بایستی از آن استقبال می‌کرد تا مقبول بانوی دلخواه قرار می‌گرفت.
زیرا استعمال کلمه شوالیه، پیشینه‌ای طولانی دارد و کاربرد آن در برابر شوالیه احتمالاً به هامر پورگشتال[2] خاورشناس معروف سده‌ی نوزدهم باز می‌گردد.
تردیدی نیست که او همانند بسیاری از پیش کسوتان مرتکب اشتباههایی شده است، اما به نظر ما در این مورد که شوالیه‌گری را معادل فتوت گرفته دچار خطا نشده است. از او انتقاد کرده‌اند که منشأ و مبدإ فتّوت را به زمان ابوالعباس احمد الناصرْلِدین اللّه (620-577 ه.ق) خلیفه‌ی عباسی نسبت داده است و حال آنکه این فتوت، پیدایش دوباره‌ی عارضه‌ی زودگذری بوده که در آن دوران نیز چندان نپاییده است.
ظهور فتیان
پژوهشهای تاریخی نشان می‌دهد که ظهور فتیان در آغاز سده‌ی چهارم ه.ق / دهم میلادی بوده است و فتیان در آن وقت به » عیّاران»، «سَرگَردانان»یا«یاغیان»شهرت‌داشته‌اند. البته ما میان ایشان و جوانمردان ارتباطی نمی‌بینیم. ظاهراً اصول جوانمردی در سده‌ی پنجم ه.ق تکوین یافته و آثار آن در تألیفهایی که پیوندگاه فتّوت و تصّوف‌اند، دیده می‌شود.
تعجب بسیار در این است که در عصر ما پژوهشهای تاریخی را به گونه‌ای بازسازی می‌کنند که گویی واقعیتهای تاریخی بدین‌سان بوده است؛ و در عین حال شهود وجدانی ما را که اسناد اصیل تاریخی نیز مؤید آنهاست، نادیده می‌انگارند.
در گذشته همه‌ی «پهلوانان» و «سپاهیان» (چه پیاده چه سواره) عیّارانی بودند که بعدها خود را جوانمردان نامیده‌اند. بنابراین باید پذیرفت که جوانمردان بکّلی تغییر ماهیت پیدا کرده‌اند؛ یعنی شوالیه‌گری نظامی و جنگی به شوالیه‌گری معنوی و عرفانی و جوانمردی تبدیل یافته است. گذار از حماسه‌ی پهلوانی به حماسه‌ی عرفانی از ویژگیهای فرهنگ ایرانی است؛ همچنان که شهاب‌الدین سهروردی (شیخ اشراق) پهلوانان حماسی ایران باستان را به عرصه‌ی عرفان اسلامی برده است.
جهاد اسلامی و نقش صوفیان
به هر حال موضوعی معنوی و اساسی در میان است که نمونه‌های دیگری نیز دارد؛ همچنان که نخستین نسلهای مسلمین سخت گرم جهاد بودند و می‌کوشیدند تا حد امکان اسلام را به بلاد عالم گسترش دهند و امنیت حدود دارالاسلام (سرزمین اسلامی) را تضمین کنند؛ صوفیان هم در آن جهاد شرکت داشتند و با ایثار جان خود از شاهدان و شهیدان راستین آن بودند. صوفیان سپس به این سخن پیامبر اسلام (ص) گراییدند که گفته بود: «ما از جهاداصغر برگشتیم، اینک هنگام جهاداکبر است.» جهاداکبر یعنی سلاح برداشتن و جنگ با کفّار؛ و جهاد اکبر یعنی نبرد با نفس امّاره تا انسان بتواند به آزادی حقیقی و کمال معنوی برسد.
جهاداصغر و جهاداکبر
سخن پیامبر(ص) بر چگونگی گذار از شوالیه‌گری نظامی و جنگی به فتوت معنوی و عرفانی دلالت دارد و رساله‌های مجموعه‌ای که از آن یاد کردیم، این آرمان و راه رسیدن به آن را نشان می‌دهد. مولانا در این باب می‌گوید:
ای شهان کشتیم ما خصم برون ماند از آن خصمی بتر اندر درون
کشتن این، کار عقل و هوش نیست شیر باطن سُخره‌ی خرگوش نیست
قدر جعنا من جهاد الاصغریم این زمان اندر جهان اکبریم
فتوت نامه‌ها از چه سخن می‌گویند
فتوت نامه مشتمل بر مجموعه‌ای از اصول و قواعد شوالیه‌گری معنوی و همه‌ی رساله‌های آن از وجوه مشترکی برخوردار است؛ و گواه دیگری بر این است که شوالیه‌گری پیشینه‌ای کهن دارد. مراد، بحث و جدل درباره‌ی به اصطلاح دعاوی تاریخی و یا ارائه اسناد و مدارک مضبوط نیست، بلکه منظور، بیان همّت و حمیّتِ جوانمردانه‌ی گروهی است که به تعهّد معنوی دست یازیده‌اند. در پرتو چنین نگرش و برداشتی است که می‌خواهیم با این بررسی و بدون آنکه توجیه با تفسیری از ناحیه‌ی خود آورده باشیم، ویژگیهای فتوت را آشکار سازیم .
حضرت ابراهیم؛ نخستین جوانمرد
جوانمردی از لحاظ عرفانی دارای سابقه‌ای تاریخی است که به حضرت ابراهیم می‌رسد. فتوت با تصّوف پیوندی بسیار نزدیک و بنیادی دارد. سابقه‌ی تصّوف به شیث پسر آدم می‌رسد. شناخت فتوت شاخه‌ای از تصّوف و یکتاشناسی است و این مطلبی است که فصل اوّل فتوت نامه‌ی واعظ کاشفی با آن آغاز می‌شود.
اقدام حضرت ابراهیم در جهت تعمیم اصول فتوت به کلّیه‌ی وجوه زندگی است؛ یعنی فتوت همچون شیوه‌ی زندگانی معرفی می‌گردد، تا هر کسی به حسب وضع و موقع خود راهش را برگزیند.
خلاء فلسفه اسلامی
غالباً در شگفت می‌شوند که چرا فیلسوفان متقدم اسلامی- جز عده‌ای اندک شمار- اصولی را به عنوان فلسفه‌ی اخلاق وضع نکرده‌اند. در واقع فلسفه‌ی اخلاق و آرمانهای متعالی این فلسفه را در فتوت نامه‌ها می‌توان یافت. نوع و شیوه‌ی زندگانی که در فتوت نامه‌ها ارائه می‌کنند، با اصول دین نبوی انطباق کامل دارد.
اسلام بر پایه‌ی دو اصل اعتقادی استوار است: یکی نبّوت که همانا رسالت پیامبر است؛ و دیگری وَلایت که تجلّی آن در امامان است. «اولیاءاللّه» که مظهر عصمت و انوار الاهیند، نمونه‌ی کامل رهبران روحانی و معنوی ، یعنی ادامه دهندگان راه پیامبرانند.
جوانمردان و تشیع
پس از دوره نبّوت، وَلا'یت آغاز می‌شود و فتّوت که جامع هر دوی اینهاست، پایه گذارش حضرت ابراهیم(ع)، قطب آن امام علی (ع) و خاتِم آن حضرت حجت (عج) است.
از اینجا پیداست که اندیشه‌ی فتوت بستگی کامل با اندیشه‌ی شیعی و برداشت شیعه از امامت دارد . همچنان که پژوهشگران اهل سنت که به پژوهش درباره‌ی فتّوت برخاسته‌اند، به رغم میل خود چون محققان شیعی عمل کرده‌اند. از دیدگاه فتوت، رسالت پیامبران از عصر حضرت ابراهیم (ع) همانند خدمت شوالیه‌گری است؛ یعنی حضرت ابراهیم نمونه‌ی فتی (جوانمرد) و امام علی (ع) نمونه‌ی کامل شوالیه است.
یاران سوشیانت زرتشتی و یاران حضرت حجت (ع)
ایوگتنودورس[3] مدعی است که اصول اخلاقی زرتشتی به نظام شوالیه‌گری انجامیده است و ما نیز گفته‌ایم که میان یاران سوشیانت زرتشتی و یاران امام دوازدهم وجوه مشترکی هست و در اینجا می‌توان این خصوصیت مستمر روح ایرانی را به خوبی دید. قبلاً گفتیم که نخستین بار سهروردی درباره‌ی گذار از حماسه‌ی پهلوانی و حماسه‌ی عرفانی سخن به میان آورده بود. این گذار را در انتقال و تبدیل جهاداصغر به جهاداکبر می‌توان دید.
جوانمردی در مغرب زمین
آرمان شوالیه‌گری در بر گیرنده‌ی معنویت است، معنویتی که در عالم روحانی نفوذ کرده و همه‌ی احوال و وجوه زندگی را در بر می‌گیرد و به آن روح می‌بخشد. در مغرب زمین سده‌ی چهاردهم میلادی این روح و حال و جذبه نزد عارفان بزرگ آلمانی و به ویژه در ولایت رنانی [4] دیده می‌شود؛ نزد عارفانی چون جان اکهارت[5] ، جان تاولر[6] و هنری زوزو [7] که دوستان خدا نامیده می‌شدند. پیش از آنکه رولمن مِرسون [8] جزیره‌ی سبز خود را درشهر استراسبورگ بنیاد گذارد، گفته بود که عصر صومعه‌ها سپری شده است و چیز دیگری باید تا بتواند پاسخگوی آرمان ما باشد؛ آرمانی جز آرمان روحانیون و غیر روحانیون، بلکه آن آرمانی که مطلوب شوالیه‌ی معنوی است. در این چیز دیگر« همان است که عرفا درطلب آن بوده‌اند، همان آرمانی که مردم از حضرت ابراهیم می‌خواستند، یعنی «آرمان نوین» فتوت. از این روست که نه تنها اهل تصّوف، بلکه سایر مردم در صنفهای دیگرفتوت نامه‌های ویژه‌ای برای خود داشتند. برای مثال در مجموعه‌ای که از آن یاد کردیم، به متنی بسیار کمیاب و استثنایی به نام فتوت نامه‌ی چیت سازان بر می‌خوریم که رساله‌ی هفتم این مجموعه -رسائل جوانمردان - را تشکیل می‌دهد. این رساله گواه این مدعاست که هر صنفی فتوت نامه‌ی خاصی داشته است.
اختلات شوالیه‌گری مسیحی و جوانمردی اسلامی
شوالیه‌گری معنوی در مسیحیّت‌با آیین فتوت‌دراسلام درهم آمیخته است. این موضوع همواره توجه مورّخان را به خود جلب کرده است. چون از تحوّل شوالیه‌گری نظامی به شوالیه‌گری عرفانی سخن به میان می‌آید، خاطره‌ی پرستشگاهیان[9] مغرب زمین زنده می‌شود. هنگامی که پرستشگاهیان در جنگهای صلیبی شرکت جسته و در ویرانه‌های پرستشگاه سلیمان مأوا گزیده بودند، ظاهراً سخن نهان روشی[10] (باطنی) و مکتب عرفانی در میان نبود. با وصف این، پرستشگاهیان چند گاهی پس از آن از پی نهان روشنی رفتند. بسیاری از دوستان ایرانی بر این گمان و عقیده‌اند که نهان روشی مغرب زمین بر اثر تماس با نهان روشی اسلامی پدید آمده است. چه مکتب صوفیه در مکتبهای غربی اثر گذاشته باشد و چه مذهب اسماعیلیه، این دو کیش و روش سرچشمه‌ی ایرانی پیش از اسلام دارد. مراسم و سلسله مراتبی که در مدارج عضویت افراد در این فرقه‌ها دیده می‌شود، عیناً به گروههای نهان روش مغرب زمین راه یافته است. اگر بخواهیم چگونگی و میزان این تأثیر را بررسی کنیم، به بحث بیشتری نیاز است که متأسفانه این مقدمه گنجایش آن را ندارد. اما به زعم ما می‌توان تا اندازه‌ای پاسخ این پرسشها را در فتوت‌نامه یافت؛ فتوت‌نامه‌ها به ما کمک می‌کنند تا به بررسی تطبیقی، همچنان که پرسشگاهیان قدیس برنار و گرال[11] تحوّلی است که به نهان روشی گرایش دارد و قرابتش با اصول فتوت نردیک است.
خوب می‌دانیم که خاطره‌ی بیت‌المقدس و پرستشگاهیان در مغرب زمین هیچ‌گاه از یادها نرفته و ارتباطی به موقعیت جغرافیایی فلسطین و بیت‌المقدس ندارد. این خاطره از معتقدانی باطنی که طی قرنها ادامه داشته نشأت می‌گیرد. برای مثال، این خاطره در سده‌ی هیجدهم با نهان روشی پرستشگاهیان ظهور کرده آثاری از خود به جا گذاشته است.
همچنان که برای شناخت فتوت نمی‌توان تنها به اسناد و مدارک اتکاء کرد، برای شناخت نقش نحله‌ی اسکاتلند در انتقال سنتهای بنّایان آزاد نیز نمی‌توان تنها به اسناد تاریخی اتکّاء نمود. پیدایش شوالیه‌گری پرستشگاهی با شیوه‌ی نهان روشی در میانه‌ی سده‌ی هیجدهم، نمونه‌ی آشکار تحوّل شوالیه‌گری جنگی به شوالیه‌گری عرفانی و رواج نهان روشی است. چه نهان روشی به مانند فتوت همه‌ی آرمانهای زندگی را در حد خود در بر می‌گیرد. لازم به توضیح نیست که نهان روشی عملی[12] صنف بنّا وقتی به نهان روشی تمثیلی[13] مبدل شد و در آن مستحیل گردید، درست شباهت به وحدت معّماران سازنده‌ی کلیساها در قرون وسطی با شهسوران بیت‌المقدس داشت.
درجات جوانمردان
درجات سه گانه‌ی «شاگرد، یار، استاد» که در جرگه‌ی بنّایان آزاد دیده می‌شود، به مانند «تربیه، صاحب و استاد» در اصول جوانمردی است. عضویت افراد در صنف بنّایان، شباهت زیادی به سازمان شوالیه‌گری در مغرب زمین داشت، اما در مشرق زمین هر حرفه و صنفی را فتوت نامهای بود. امیدواریم روزی بتوانیم فتّوت نامه‌ی معماران سنتی و فتوت نامه‌ی کاشی سازان را به دست آوریم. کاشی کاریهای نمای بیرونی مساجد ایرانی، از جمله مسجد شاه اصفهان بیان‌گر «تمثیل» حالتها و اندیشه‌هایی هستند که ما رمز آنها را گم کرده‌ایم. ای کاش پژوهشگران ایرانی می‌توانستند جریان یاران فرانسه گَرد[14]رادر فرانسه بررسی کنند تا به همبستگی جهانی که یهود و نصارا و مسلمان را در بر می‌گیرد، پی برده شود. چه اگر بپذیریم که حضرت ابراهیم ابوالفتیان و پدر همه‌ی شوالیه‌های ادیان ابراهیمی است، پدر همه‌ی اهل کتاب نیز به شمار می‌آید و از اینجا می‌توان به پیوند جهانی ادیان پی برد.
فتّوت نامه‌های مشهور ایرانی
از میان فتّوت نامه‌های موجود در تاریخ ایران، هفت فتّوت نامه، دارای بیشترین اشتهار هستند که اسامی آنها به قرار زیر است:
یکم: فتّوت نامه‌ی عبدالرزاق کاشانی
دوم: فتّوت نامه‌ی شمس‌الدین آملی
سوم: فتّوت نامه‌ی شهاب‌الدین عمر سهروردی (یکم)
چهارم: فتّوت نامه‌ی شهاب‌الدین عمر سهروردی (دوم)
پنجم: فتّوت نامه‌ی نجم‌الدین زرکوب تبریزی
ششم: فتّوت نامه‌ی درویش علی‌بن یوسف‌کر کهری
هفتم: فتّوت نامه‌ی چیت‌سازان
از مجموعه هفت نامه، شش رساله‌ی نخست آن پیش از رساله‌ی واعظ کاشفی تألیف شده که او از عبدالرزّاق کاشانی بسیار متأثر شده است. ولی تعیین دقیق تاریخ تدوین فتّوت نامه‌ی چیت‌سازان به طور یقین ممکن نیست. تاریخ تدوین شش رساله‌ی نخست، میان قرنهای هفتم تا نهم هجری قمری است. دو متن فارسی شیخ شهاب‌الدین عمر سهروردی (632-539 ه.ق) از ویژگیهایی برخوردار است؛ چه او مشاور دینی الناصر الدین اللّه خلیفه‌ی عباسی بود و چنان که می‌دانیم، آن خلیفه آرزوی برقراری اصول فتوت را در سراسر جهان در سر می‌پروراند. او می‌خواست همه‌ی تشکیلات جوانمردان را زیر یک پرچم آورد. در این زمینه حتی از فتوت درباری سخن به میان آمده است و خلیفه‌ی عباسی به توّسط عبدالّجبار بغدادی به جرگه‌ی جوانمردان پیوسته و جامه‌ی مخصوص فتوت را از دست او گرفته است. رؤیای بزرگ این خلیفه با خود او به خاک سپرده شد، اما فتوت به راه خود ادامه داد و این مطلبی است که از نظر ما مهّم است.
شرح و تفصیل تمامی فتّوت نامه‌ها (که در اصل منعکس‌کننده ساختار مکتبی و آیینی و عملی جوانمران در سده‌های گذشته تاریخ میهمنان است) در اینجا امکان‌پذیر نیست و ما به فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی بسنده می‌کنیم و مخاطبان محترم را به کتاب «آیین جوانمردی» اثر هانری کربن و ترجمه احسان نراقی، حوالت می‌دهیم.
منبع:
- کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت
پی نوشت ها:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
[9] . پرستشگاهیان یا شوالیه‌گری پرستشگاه templiers عنوان چند فرقه‌ی دینی و نظامی است که قرون وسطی و در جریان جنگهای صلیبی تشکیل شدند و در طی چند قرن در تاریخ مغرب زمین نقشی دینی، اجتماعی و نظامی ایفا کردند. پرستشگاهیان در اصل گروه‌اند کشماری بودند که برای خدمات جوادنمردانه و به منظور پشتیبانی نظامی از زائران مسیحی که راهی اورشلیم می‌شدند و با یورشها و تجاوزهای غیر مسیحیان روبه‌رو می‌گردیدند و نیز به جهت یاری به بیماران، بیچارگان و تهیدستان گرد هم آمدند. اما چندی نگذشت که گروههای زیادی از طبقات فرا دست اجتماعی و با هدفهایی نه چندان صادقانه و مخلصانه بدانان پیوستند و اینان سازمانها و تشکیلات وسیعی پیدا کردند، به مال اندوزی دست زدند، به هوا و هوسها دنیوی آلوده گردیدند و با گذشت زمان تبهگن شدند. بازمانده‌ای از این فرقه‌ها به صورت پراکنده و با نامهای گوناگون در نقاط مختلف اروپا به فعالیتهای خود ادامه دادند، اما بیش از پیش به انحطاط گراییدند و به تدریج در قرون وسطی و قرون جدید متلاشی و نابود گردیدند.-م.
-
[10] . (باطنیگری) esoterisme
-
[11] . گرال Graal در زبان فرانسه و گریل Grail در زبان انگلیسی نام جامی مقدس است که در افسانه‌های دینی قرون وسطای اروپا جایگاهی بس بلند دارد. در فرهنگ باستانی ایران و در فرهنگ عامه‌ی ایرانی نیز درباره‌ی جامهای گوناگون و به ویژه جنبه‌های مقدّس آنها، سرگذشتها، داستانها و تمثیلهای بسیار است. در افسانه‌های مسیحی، جام مقدس را ظرفی می‌دانند که عیسی مسیح در شام آخر از آن نوشیده است؛ و به روایت دیگر، از نیزه‌ای که تن عیسی را با آن مجروح کرده‌اند، در آن جام خون می‌چکیده است. ظاهراً این جام از اورشلیم به اروپا برده شده و در آنجا ناپدید گردیده است. جستجوی این جام، مضمون داستانهای بسیار و هدف برخوردها و شوالیه‌گریهای فراوان قرار گرفته است. افسانه‌های آرتوری که کتابی از آن در زبان فارسی به آرتورشاه و دلاوران میزگرد مشهور است، شرح ماجراهای خواندنی شوالیه‌هایی است که برای یافتن جام مقدس کمر همت بسته بودند. اپرای مشهور پارزیفال واگنر بر پایه‌ی افسانه‌های مربوط به جام مقدس تصنیف شده است. به هر حال، ریشه‌های افسانه‌ی جام مقدس چه در فرهنگ ایرانی. چه در فرهنگ مسیحی، عمیق، ثمیلی، کتابی و بسیار پرمعناست. -م.
-
-
-